بالا بودن قیمت تمام شده محصول از یکسو و پایین بودن قیمت خرید آن، سبب شده تا تولید زغال‌سنگ صرفه اقتصادی برای تولیدکنندگان نداشته و معادن این بخش رو به تعطیلی بروند. به گفته کارشناسان راهکارهای فراوانی برای بهتر شدن شرایط حاکم بر معادن زغال‌سنگ وجود دارد از جمله اینکه با ایجاد بازار مصرفی و رقابتی برای تولیدکنندگان انگیزه‌ای برای افزایش میزان تولید به وجود آورد. چرا که این کانی در صنایع فولادی کاربرد دارد و در صورت ایجاد واحدهای فولادی که از کوره‌های بلند استفاده می‌کنند میزان مصرف زغال‌سنگ افزایش می‌یابد.
تاریخچه تولید ومصرف زغال‌سنگ
زغال‌سنگ از روزگاران گذشته به‌عنوان یکی از منابع انرژی در دو بخش معدن و صنایع معدنی استفاده می‌شده است. اما هم‌اکنون تغییراتی که در چرخه صنعت و همچنین نوع انرژی مصرفی در صنایع به وجود آمده بر میزان مصرف زغال‌سنگ و قیمت آن نیز تاثیر گذاشته است. ورود نفت به چرخه تولید به‌عنوان سوخت مصرفی از یکسو و پارامترهای زیست‌محیطی برای تولیدات صنعتی از طرف دیگر باعث شده تا علاوه بر کاهش میزان مصرف زغال‌سنگ قیمت این کانی نسبت به دیگر فرآورده‌های معدنی با کاهش همراه شود. این در حالی است که کشورهای دارای ذخایر مرغوب زغال‌سنگ با توجه به پیشرفت در صنعت روز دنیا تلاش کردند همراه با این پیشرفت‌ها حرکت کنند. چرا که آنها معتقدند زغال‌سنگ به‌عنوان یک منبع انرژی استراتژیک در بسیاری از مواقع می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد و توسعه داشته باشد.
صنعت زغال‌سنگ ایران نیز برای رسیدن به اهداف و صنعتی شدن اقتصاد کشور و همزمان با تاسیس ذوب‌آهن اصفهان و برای تامین نیاز این مجموعه راه‌اندازی شد. اما این در حالی بود که گذشت زمان و خصوصی شدن بیشتر معادن و واگذاری ذوب‌آهن اصفهان و ورود فناوری‌های نوین برای فرآوری زغال‌سنگ به کشور سبب شد میزان مصرف زغال‌سنگ در کشور کاهش پیدا کرده و مشکلات فراوانی برای این بخش به وجود آید. به گونه‌ای که هم‌اکنون بسیاری از معادن زغال‌سنگ ایران به‌دلیل نبود بازار فروش بخش عمده‌ای از تولیدات‌شان به‌صورت انباشت و دپو باقی مانده و باعث زیان رسیدن به این بخش شده است. لازم به یادآوری است که زغال‌سنگ تنها در کوره‌های بلند ذوب در فولادسازی استفاده می‌شود و سوخت مصرفی کوره‌های قوس الکترونیکی نیست. درحال‌حاضر در ایران تنها ذوب‌آهن اصفهان است که از روش کوره بلند استفاده می‌کند و مابقی فولادسازان کوره‌های قوس الکترونیکی را برای انجام عملیات ذوب به کار می‌گیرند.
نوع معادن زغال‌سنگ کشور و مشکلات موجود
لایه‌های زغال‌سنگ معادن ایران بین ۳۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر است و جزو لایه‌های نازک به شمار می‌آید. همچنین عمق معادن زغال‌سنگ نیز بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ متر بوده و در زمین‌های سست قرار گرفته است و به همین دلیل نوع معادن زغال‌سنگ و کم عمق بودن آنها سبب شده تا مشکلاتی برای اجرای پروژه استخراج از این معادن به‌وجود بیاید.
بالا بودن هزینه تمام شده محصول از جمله مسائل مهمی است که باعث شده تا تولید برای معدنکاران این بخش صرفه اقتصادی نداشته باشد. استفاده از روش‌های سنتی و دستگاه‌های قدیمی و فرسوده برداشت و استخراج از جمله دلایل اصلی بالا بودن قیمت تمام شده محصول و کاهش حجم تولید است. همچنین نبود نیروی فنی و متخصص برای اجرای فعالیت‌های معدنکاری موجب شده تا کارگران معدن مدت زمان زیادی در این معادن فعال باشند و این موضوع باعث کاهش کارآیی نیروی کار شود.
گفتنی است که درحال‌حاضر کشورهای پیشرفته با استفاده از تجهیزات و فناوری‌های روز دنیا توانسته‌اند میزان بهره‌وری از معادن خود را افزایش داده و با حفر تونل از ذخایر معدن استفاده بهینه داشته باشند. اما این در حالی است که در ایران به جز معدن طبس که عملیات استخراج در آن به‌طور مکانیزه انجام می‌شود مابقی معادن به روش سنتی و دستی در معادن زغال مشغول فعالیت هستند و همین موضوع باعث کاهش میزان بهره‌وری آنها شده است. در ادامه می‌توان گفت که نبود بازار رقابتی در داخل و انحصاری بودن خرید زغال‌سنگ باعث شد قیمت این کانی از نرخ رقابتی خارج و قیمت از سوی خریدار انحصاری یعنی شرکت ذوب‌آهن اصفهان تعیین شود. همچنین یکی دیگر از مواردی که باعث به وجود آمدن چالش برای این معادن شده دیدگاه‌های متفاوت است. بخش خصوصی معتقد است که ذوب‌آهن به‌عنوان خریدار انحصاری تعیین‌کننده قیمت زغال‌سنگ است. از طرفی ذوب‌آهنی‌ها با بیان اینکه محصول داخلی از مرغوبیت کافی برخوردار نیست و استفاده از زغال‌سنگ وارداتی صرفه اقتصادی بیشتری برای آنها دارد معتقدند تنها در صورتی می‌توان درخواست افزایش قیمت محصول را داشت که کیفیت و مرغوبیت زغال‌سنگ ایرانی نیز افزایش یابد. همچنین از دیگر مشکلات بخش معادن زغال‌سنگ آلودگی‌هایی است که در هنگام انجام فعالیت به وجود می‌آید. تولید گازهای سمی و منفجره همچون متان، مونواکسید کربن، دی‌اکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد و... از عوامل تهدیدکننده برای محیط زیست و منابع طبیعی هستند.
ابهام در استراتژی دولت برای حمایت از زغال‌سنگی‌ها
با توجه به اهمیت و جایگاه زغال‌سنگ در جهان، کشورهایی که معادن زغال‌سنگ را در اختیار دارند بیشترین حمایت‌های هدفمند را از سوی دولت‌ها برای حفظ تولید و اشتغال آن انجام می‌دهند. چرا که این کانی جزو یکی از سوخت‌های مهم به‌شمار می‌آید و امکان استفاده از آن در صنایع مختلف وجود دارد. این در حالی است که در ایران استراتژی مشخص و تدوین شده‌ای برای این بخش و تضمین فعالیت‌های فعالان این معادن وجود ندارد و همین موضوع باعث شده تا مشکلات بسیاری برای زغال‌سنگی‌ها به‌وجود آید.
در صورتی که استراتژی مناسبی برای حمایت از معادن زغال‌سنگ از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت در نظر گرفته شود و زمینه همکاری و یاری به معادنی که امکان مکانیزه شدن آنها وجود دارد فراهم شود بهره‌وری در معادن زغال‌سنگ افزایش خواهد یافت. همچنین توجه به طراحی و فناوری‌ها و سیستم‌های کنترل فرآیند تولید بر قیمت تمام‌شده و کیفیت زغال‌سنگ نیز تاثیرگذار خواهد بود.
وضعیتی که ممکن است تغییر نکند
خسرو فعالیان، عضو هیات‌مدیره شرکت زغال‌سنگ البرز مرکزی درباره وضعیت معادن زغال‌سنگ و آینده آن در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: با توجه به اینکه زغال‌سنگ به‌عنوان سوخت برای تولید فولاد مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌توان گفت که آینده معادن زغال‌سنگ به نوعی وابسته به صنعت فولاد کشور است.
وی در ادامه گفت: درصورتی که برنامه‌های صنعت فولاد در زمینه افزایش تولید برای رسیدن به چشم‌انداز ۱۴۰۴ تحقق پیدا کرده و به نتیجه برسد میزان نیاز کشور نیز به زغال‌سنگ کک‌شو افزایش پیدا خواهد کرد و همین موضوع می‌تواند زمینه را برای گسترش فعالیت معادن زغال‌سنگ و رونق‌بخشی به آنها فراهم کند. لازم به یادآوری است که در صورت محقق نشدن این امر وضعیت معادن زغال‌سنگ کشور تغییری پیدا نخواهد کرد.
فعالیان با اشاره به اینکه زغال‌سنگ کک شو تنها در کوره‌های بلند فولادی مورد استفاده قرار می‌گیرد افزود: درحال‌حاضر چند واحد کک‌سازی در دست احداث است و زمانی که به بهره‌برداری برسد لازم است تا نیاز آنها به زغال‌سنگ کک‌شو تامین شود زیرا زمانی که کوره‌های تولیدکننده کک روشن می‌شوند درجه حرارت بسیار بالایی دارند و در صورت نرسیدن خوراک و خاموش شدن آنها آسیب‌های جدی به دیواره آنها وارد شده و مشکلات بسیاری را به وجود می‌آورد.
وی معتقد است که ایجاد فضای مناسب برای فعالیت تولیدکنندگان کک در گرو ایجاد بازار مصرفی و رقابتی در کشور است. چرا که در صورت نبود موارد یادشده دیگر انگیزه‌ای برای فعالیت معدنکاران وجود ندارد و در نهایت سایر بخش‌های تولیدی همچون زغال‌شویی و... که در زنجیره تولید کک قرار گرفته‌اند تحت تاثیر این موضوع فعالیت‌شان متوقف خواهد شد.
عضو هیات‌مدیره شرکت زغال‌سنگ البرز مرکزی خاطر نشان کرد: درحال‌حاضر تنها شرکت ذوب‌آهن اصفهان از کوره‌های بلند برای تولید فولاد استفاده می‌کند و مصرف‌کننده عمده و اصلی زغال‌سنگ است. البته لازم به یادآوری است که در استان کردستان و همدان نیز واحدهای تولیدکننده فولاد که ظرفیت پایینی در تولید دارند از کوره‌های بلند استفاده می‌کنند. شرکت فولاد میبد یزد نیز یکی از پروژه‌هایی بود که قصد تولید به روش کوره بلند را داشت اما تولید و فعالیت آن با مشکل مواجه شد و به نتیجه نرسید.
وی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ برای تولید فولاد اشاره کرد و گفت: سقفی که برای تولید فولاد با استفاده از کوره‌های بلند در افق ۱۴۰۴ در نظر گرفته شده ۱۰میلیون تن است. گفتنی است که هم‌اکنون ذوب‌آهن اصفهان درنهایت ۵میلیون تن فولاد با کوره‌های بلند تولید می‌کند و میزان نیاز آن به کک ۲ تا ۵/۲میلیون تن است که برای تولیدش به حدود ۵میلیون تن زغال‌سنگ کک‌شو نیاز است. بنابراین با راه‌اندازی واحدهای فولادی که از کوره‌های بلند استفاده می‌کنند زمینه افزایش تولید زغال‌سنگ در کشور فراهم خواهد شد. همچنین ذوب‌آهن اصفهان نیز با افزایش تولید خود می‌تواند میزان مصرف زغال‌سنگ را افزایش داده و انگیزه‌ای برای تولیدکنندگان این حوزه فراهم کند.
لازم به یادآوری است که میزان تولید زغال‌سنگ کشور رقمی حدود یک‌میلیون و۲۵۰هزار تن بوده و لازم است تا ظرفیت تولید زغال‌سنگ حداقل ۲ تا ۳ برابر افزایش پیدا کند.
روزنامه صمت