تغییر استراتژی سعودی‌ها؟

این جمله وزیر خارجه پیشین سعودیها، عقبگردی آشکار از موضع ولیعهد این کشور بهشمار میرود که در اواخر سال ۲۰۱۷ میلادی مدعی شده بود که عربستان جنگ را به داخل ایران میکشاند. «دنیایاقتصاد» در گزارشی تحلیلی، چهار اولویت عربستان در قبال ایران را بررسی کرده است، گزارشی که نشان میدهد جنگ بهدلیل هزینههای سنگین آن در اولویت آخر ریاض است.

در فضای تصاعد بحران در خلیجفارس که به افزایش تنشها میان ایران و آمریکا و متحدان منطقهای آن از جمله عربستان سعودی منجر شده و گمانهها از وقوع جنگی قریبالوقوع حکایت دارد، عادل الجبیر میگوید ریاض بهدنبال جنگ در منطقه نیست، هرچند در صورت وقوع با تمام قوا به آن واکنش نشان خواهد داد. این موضع، عقبگردی آشکار در مواضع سعودیها به شمار میرود که پیشتر ولیعهدشان تهدید کرده بود که جنگ را به داخل ایران میکشاند. ریاض اصلیترین بازیگر حامی رویکرد فشار حداکثری آمریکا علیه ایران است و در تلاش است تا از این فرصت برای عقب راندن نفوذ تهران در خاورمیانه استفاده کند. اما برخلاف تصور رایج موجود که عربستان را حامی و مشتاق جنگ با ایران نشان میدهد، در واقع جنگ اولویت چهارم دولت سعودی است. چرا که اولویتبندی این کشور شامل طیف مختلفی از سیاستها میشود که از توافق جامع منطقهای تا توافقی محدود و تداوم فشار را در بر میگیرد. در همین خصوص، عادل الجبیر وزیر مشاور در امور خارجی عربستان ۲۷ اردیبهشت ماه، در جریان یک کنفرانس خبری گفت: «پادشاهی عربستان خواستار وقوع جنگ در منطقه نیست و بهدنبال [سوق دادن وقایع به آن سو] هم نیست.» الجبیر افزود: «عربستان هر کاری بتواند انجام میدهد تا جلوی جنگ گرفته شود و البته همزمان تاکید داریم که اگر طرف دیگر جنگ را انتخاب کند، پادشاهی [سعودی] با تمام قوا و عزم راسخ به آن واکنش نشان خواهد داد و از خود و منافعش دفاع خواهد کرد.» خبرگزاری رویترز از عادل الجبیر نقل کرده است که «ما خواستار صلح و ثبات در منطقه هستیم ولی در صورت ادامه حمله ایران، بیتفاوت نخواهیم بود.» در گزارش رویترز از اظهارات الجبیر، جزئیاتی از آنچه حمله ایران خوانده شده، ارائه نشدهاست. وزیر مشاور در امور خارجی عربستان سعودی همچنین گفت که اکنون توپ در زمین ایران است و این ایران است که در مورد حرکت بعدی تصمیم خواهد گرفت. اظهارات این مقام ارشد سعودی که اواخر دسامبر سال ۲۰۱۸ از سمت وزیر خارجه عزل و جای خود را به ابراهیم العساف داد، در شرایطی بیان شده که تنشها در منطقه بالا گرفتهاست. ایالاتمتحده برای مقابله با آنچه تهدیدهای ایران نامیده، ناو هواپیمابر، چند بمبافکن و سامانه پدافندی پاتریوت خود را در خاورمیانه مستقر کردهاست. اما با وجود این رئیسجمهوری آمریکا ابراز امیدواری کرده که جنگی با ایران رخ ندهد. همزمان با اظهارات الجبیر، محمد بن سلمان ولیعهد عربستان، نیز با مایک پمپئو، وزیر خارجه ایالاتمتحده، گفتوگو کردهاست. آنطور که وزارت ارتباطات عربستان در حساب کاربری خود در توییتر گفته این گفتوگوی تلفنی دربرگیرنده رخدادهای منطقه، از جمله تلاشها برای افزایش ثبات و امنیت در آن بوده است. در تحولی دیگر پادشاه عربستان روز یکشنبه سران کشورهای عربی خلیجفارس و دیگر سران عرب را دعوت کرد در روز ۳۰ مه (۹ خرداد)، در نشستی اضطراری گرد هم آیند. در چنین شرایطی اولویتهای عربستان را میتوان در دستهبندی زیر مورد تبیین قرار داد:

اولویت اول: توافق جامع منطقهای
اصلیترین اولویت عربستان سعودی در فضای تنشهای ایران و آمریکا، تن دادن تهران به یک توافق جامع منطقهای است. توافقی که شامل هستهای، موشک و منطقه شود. به این معنی که ایران حاضر شود بندهای محدودکنندهتری از برجام بهخصوص در مورد بند غروب و غنیسازی بپذیرد. برد موشکهایش در روند مذاکره محدود شود و درخصوص تحولات منطقه یعنی در یمن، سوریه و عراق به نفوذ تهران پایان داده شود. این اولویت که از اساس برای عربستان سناریوی ایدهآل است در چارچوب ۱۲ شرطی است که سال گذشته مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا هنگام خروج این کشور از برجام برای مذاکره با تهران مطرح کرد. انگیزههای عربستان برای تحقق چنین سناریویی به چند مساله بر میگردد. اول، بدون کمترین هزینه و درگیری، این سیاست محقق میشود. دوم، دکترین مهار ایران در نظام منطقهای خاورمیانه تحقق مییابد و سوم، زمینه برای بسط نفوذ ریاض در جهان عرب بیشتر فراهم میشود. طبیعی است بخشی از کنش عربستان معطوف به چنین اولویتی است که زمینه را برای تغییر الگوی رفتار ایران در منطقه فراهم میکند.

اولویت دوم: توافق محدود
از آنجا که رسیدن به اولویت اول، امری اگر نه محال بلکه بسیار دشوار است، چون عملا تعبیر دیگری از سیاست تغییر رفتار ایران است، سعودیها به یک توافق محدود همراه با نظارت بیشتر در توافق هستهای هم راضی هستند. اینکه این توافق جدید بتواند محدودیتهای قابل قبولی بر رفتار هستهای ایران اعمال کند و تهران را از مسیر هستهای شدن باز دارد، بهتر از وقوع جنگ با ابعاد نامعلوم و مبهم است. در همین زمینه عبدالرحمن راشد نویسنده مطرح سعودی و مدیر سابق الشرق الاوسط در یادداشتی در پایگاه العربیه نوشته است: «هر توافق جدیدی که ایرانیها بهصورت محرمانه یا آشکارا پای آن را امضا کنند، بدتر از وضع موجود نخواهد بود.» این نشان میدهد که تا چه حد سعودیها از وقوع جنگ در خلیجفارس که بخش اعظمی از تاسیسات نفتی آن در مجاورت استان شیعهنشین الشرقیه قرار گرفته است نگران هستند. بنابراین تحقق این سناریو اگرچه مطلوبیت توافق جامع منطقهای را ندارد، اما رضایتمندی سعودیها از چنین سناریویی زیاد است، آن هم بهدلیل اینکه مبتنی بر عناصر واقعبینانه است و احتمال تحقق آن در شرایط کنونی نیز وجود دارد.

اولویت سوم: تداوم فشار در فضای نه جنگ، نه توافق
در فضایی که اولویتهای اول و دوم برای عربستان قابل تحقق نباشند و خبری از مذاکره و توافق نباشد و همزمان جنگ نیز گزینهای دور از دسترس باشد، ریاض به تداوم سیاستهای دولت ترامپ در چارچوب راهبرد فشار حداکثری بسیار متمایل است و حتی انتظار دارد این فشارها در بعد اقتصادی بتواند بخشی از رفتار ایران را تعدیل کند. در واقع سعودیها معتقدند که اگر توافقی صورت نگرفت و جنگی هم به وقوع نپیوست، آنچه ترامپ تاکنون انجام داده خود دستاورد بزرگی است. بهخصوص مقایسه وضعیت موجود با دوره باراک اوباما رئیسجمهوری سابق آمریکا که عربستان نوعی احساس رها شدگی استراتژیک بهخاطر آنچه مماشات ایالاتمتحده با ایران خوانده میشد، داشت. در صورتی که در دوره ترامپ، شاهد افزایش نقش عربستان در استراتژی منطقهای آمریکا و احاله مسوولیت بیشتر به ریاض هستیم. طبیعی است تا زمانی که این فشارها تداوم یابد، همکاریهای عربستان و آمریکا نیز در حوزههای مختلف تداوم مییابد.

اولویت چهارم: جنگ
در شرایطی که سیاستهای کمهزینه و مطلوب قابلیت تحقق نداشته باشد و فضای تخاصم موجود به سمت تنش و درگیری بیشتر هدایت شود، آنگاه عربستان بهدلیل نقشی که در دکترین ترامپ ایفا میکند، ناگزیر از رفتن به سمت جنگ است که پیشتر محمد بنسلمان ولیعهد سعودی در سال ۲۰۱۷ هم وعده آن را داده بود و هم اینکه عربستان ناگزیر خواهد بود در مقابل ایران بایستد. بنابراین برخلاف تصور رایج کنونی که عربستان را مشتاق جنگ نشان میدهد، باید گفت که این سناریو در انتهای طیف اولویتهای عربستان است و در شرایط اجبار و اضطرار منطقهای قابلیت تحقق خواهد داشت، آن هم نه نقشی پیشرو بلکه نقشی مشارکتی در راهبرد ترامپ و به همراه دیگر دولتهای عربی و اسرائیل. از اینرو سعودیها امیدوارند که تنش کنونی موجود نه تنها به جنگ منجر نشود، بلکه به توافقی برای تغییر آنچه رفتار ایران در منطقه خوانده میشود، خاتمه یابد.