آیا ورود کشورهای غیراروپایی به اینستکس به نفع ایران است یا اروپا؟

باوجوداینکه مسئولان کشور و اروپاییها، در پی کانالیزه کردن تجارت کشورهای غیراروپایی با ایران در قالب اینستکس هستند، اما این سازوکار بیشتر کنترل اروپا بر تجارت ایران را به دنبال دارد تا اینکه ابزاری برای مقابله با تحریمهای آمریکا باشد.

در بیانهای که توسط سه کشور تأسیس کننده اینستکس در ۱۱ بهمنماه سال ۹۷ صادر شد، تسهیل تجارت مشروع بین عاملان اقتصادی اروپا و ایران و همچنین امکان گسترش تجارت ایران با کشورهای غیراروپایی در بستر اینستکس مورد تأکید قرار گرفت. هرچند که این سازوکار به تجارت کالاهای غیر تحریمی تأکید دارد و نمیتواند منافع ایران را در برجام بهویژه در فروش نفت تأمین کند، ولی دیپلماسی منفعلانه ایران موجب شد که برخی از کشورهای غیراروپایی تمایل پیدا کنند تا به اینستکس بپیوندند. چنانچه مقامات اتحادیه اروپا از تمایل دهلینو برای پیوستن به اینستکس خبر دادند. همچنین «ولادیمیر چیزوف»، نماینده دائم روسیه در اتحادیه اروپا، اعلام کرد که مسکو در حال رایزنی با کشورهای اروپایی جهت ملحق شدن به اینستکس است. لذا تمایل این کشورها برای پیوستن به اینستکس، همان چیزی است که اروپاییها خواستار تحقق آن هستند تا بتوانند سیاستهای خودشان را به ایران تحمیل کنند.

اروپا «اراده» و «توان» حفظ برجام را ندارد

با گذشت حدود ۳۰ روز از ضربالاجل ۶۰ روزه ایران به اروپا برای حفظ برجام، اروپاییها اقدام مثبتی در این روزها انجام ندادند. هرچند که اخیراً هایکو ماس وزیر خارجه آلمان پس از بازگشت به برلین بر اجرای سازوکار مالی تأکید کرد و در این زمینه گفت که نخستین تراکنش مالی اینستکس در هفته آینده انجام خواهد گرفت، اما کشورهای اروپایی بعد از خروج آمریکا از برجام اقدام خاصی انجام ندادند که تضمینکننده حفظ برجام باشد. این امر به «عدم توانایی» اروپاییها برمیگردد چراکه آنها نمیتوانند با تحریمها ثانویه امریکا مقابله کنند. برای نمونه مسئولان بانک اوبر اتریش گفتهاند مسئله اصلی تحریمهای ثانویه، آمریکاست که میزان ریسک همکاری با ایران را مشخص میکند.

همچنین، با وجود آنکه اروپا خواستار حفظ برجام است، ولی خود ارادهای برای پرداخت هزینههای حفظ این توافق را ندارد. لذا اروپا با وعدههای سرخرمن و زبان تهدید، سعی دارد تا ایران را به پرداخت هزینههای حفظ برجام وادار کند. بهطوریکه مکرون رئیسجمهور فرانسه در این زمینه میگوید: «به خاطر مسئله ایران، علیه شرکتهای آمریکایی جنگ تجاری یا راهبردی به راه نخواهیم انداخت و این کار منطقی نیست و هم اینکه شرکتهای فرانسوی را به ماندن در ایران مجبور نخواهیم کرد». به همین دلیل کشورهای اروپایی با ارائه برخی از درخواستها و پیششرطهایی به دنبال بهانهتراشی هستند و سعی دارند ایران را به انجام درخواستهایی فراتر از برجام وادار کنند.

اهداف فرابرجامی اروپا در کمین ایران

شواهد نشان میدهد که اهداف اروپا و آمریکا نسبت به ایران تنها در برجام خلاصه نمیشود. موضوعات و اهداف دیگری وجود دارد که آنها خواستار تعقیب آن هستند. چنانچه آمریکا با خروج از برجام و شکلدهی به توافق جامعتر سعی دارد به اهداف مدنظر خود برسد. اروپا نیز علاوه بر برجام، به دنبال دستیابی به اهداف گستردهتری است و برجام را سنگ بنای رسیدن به آن اهداف خود میداند. ویلیام برنز، سفیر سابق آمریکا در روسیه و همچنین میشل فلورنوی، معاون سابق وزیر دفاع آمریکا در این زمینه میگویند: «توافق هستهای، سنگ بنای یک استراتژی گستردهتر و بلندمدتتر است برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هستهای و تضعیف و مقابله با رفتارهای تهدیدآمیز ایران؛ از زرادخانه روبه گسترش موشکهای بالستیک این کشور گرفته تا استفاده خطرناک آن از نیرویهای نیابتی منطقهای و تا نقض حقوق بشر در داخل این کشور».

همچنین فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در مورد مسائل موشکی و منطقهای ایران میگوید: «یکچیز که برای همه ما اروپاییان روشن است، این است که با بودن برجام، ما برای رسیدگی به هر موضوع دیگری که باید به آن بپردازیم، چه مسئله موشکی و چه مسئله منطقهای، شانس بیشتری داریم». وی در ادامه میگوید: «ما این واقعیت را بهصراحت گفتیم که هیچ ارتباطی میان این دو وجود ندارد؛ اما این بدان معنا نیست که از موضوعاتی که باید در شکل متفاوت درباره آنها با ایران صحبت کنیم صرفنظر کنیم».

موضعگیری کشورهای اروپایی نشان میدهد که آنها برای نگهداشتن ایران در برجام سعی دارند در ظاهر اقداماتی را برای راضی کردن این کشور انجام دهند تا از این طریق و با موفق جلوه دادن برجام، بتوانند زمینه را برای تحمیل برجامهای منطقهای و موشکی به ایران فراهم کنند. چنانچه اروپا با وعده راهاندازی اینستکس و گسترش دامنه آن برای ورود سایر کشورها غیراروپایی، در ظاهر به دنبال حفظ برجام است ولی در عمل به پیشبرد اهداف خود علیه ایران میاندیشد.

اینستکس و سلطه اروپا بر تجارت ایران

باوجوداینکه برخی از مسئولان، همچون محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان، تصور میکرد که سازوکار اروپایی، مکانیزمی برای مقابله با تحریمهای آمریکا است، اما بیانیه سه کشور اروپایی نشان داد که اینستکس اساساً برای مقابله با تحریمهای امریکا طراحی نشده است. بااینحال، مسئولین در تعامل ایران با خریداران نفت و شرکای تجاری کشور اقدام جدیای برای مقابله با تحریمهای آمریکا انجام ندادند. همین انفعال دستگاه دیپلماسی کشور باعث شده است که کشورهای غیراروپایی خواستار استفاده از اینستکس برای تجارت با ایران شوند.

باید توجه داشت که ورود کشورهای غیراروپایی به اینستکس برای تجارت با ایران نهتنها مقابله با تحریمهای امریکا را به دنبال ندارد بلکه مدیریت آن را به اروپایی میدهد که در منظومه سیاست خارجی آمریکا قرار دارد. لذا با گسترش دامنه اینستکس اولاً ناکارآمدی این سازوکار در فروش نفت با ورود کشورهایی همچون چین و هند جبران میشود و اروپا همچنان میتواند از زیر بار هزینههای حفظ برجام شانه خالی کند. دوماً اروپا با سلطهای که بر تجارت ایران در بستر اینستکس دارد، میتواند با بهانه عدم اجرای درخواستهای FATF از سوی ایران، کشورمان را تحتفشار خود قرار دهد. ثالثاً اروپا با مدیریت تجارت ایران میتواند اهداف منطقهای و موشکی خودش را نسبت به ایران پیش ببرد.

همچنین با ورود کشورهای غیراروپایی به این سازوکار، عملاً ابتکار این کشورها برای مقابله با تحریمها کاهش مییابد و آنها حاضر نخواهند شد برای حفظ برجام هزینه کنند. برای نمونه سرگئی ریابکوف معاون وزیر امور خارجه روسیه میگوید: «برای حفظ برجام گزینههایی در این رابطه وجود دارد که یکی از این آنها راهاندازی هر چه سریعتر مکانیزم مالی «اینستکس» است که مقامات ایرانی مدتهاست خواستار آن هستند و ما نیز این موضوع را در رایزنیهای خود با آنها و شرکای اروپایی موردبررسی قرار دادهایم». علاوه بر روسیه، هند نیز تمایل دارد تا به اینستکس بپیوندد.

با توجه به شواهد موجود میتوان گفت که گویا مسئولان قصد ندارند مانع حضور کشورهای ثالث در مناسبات مالی و تجاری ایران با شرکایش شوند. چنانچه روزی آمریکا از طریق سوئیفت بر مناسبات مالی و تجاری ایران کنترل داشت، گویا این روزها نیز نوبت اروپا است که از طریق اینستکس بر تجارت ایران نفوذ و تسلط پیدا کند.

براین اساس و با توجه به برنامههایی که اروپا و آمریکا در قبال ایران دنبال میکنند، ضروری است که مسئولین از سازوکار اینستکس برای تجارت با کشورهای غیراروپایی استفاده نکنند و تجارت ایران را در معرض آسیب قرار ندهند.