بنیاد مستضعفان، آستان قدس، قرارگاه خاتم و ستاد اجرایی چند درصد از اقتصاد کشور را در اختیار دارند؟

«۶۰ درصد از ثروت ملی ایران در اختیار چهار نهاد «ستاد اجرایی فرمان امام»، «قرارگاه خاتم»، «آستان قدس» و «بنیاد مستضعفان» است که هیچیک از آنها ارتباطی با دولت و مجلس شورای اسلامی ندارند»؛ این اظهارنظری است که در روزهای اخیر منتشر شده و فعالیت اقتصادی نهادهای عمومی غیردولتی را دوباره به بحث روز تبدیل کرده است.

برخی تعاریف، ثروت را معادل دارایی خالص در نظر میگیرند. دارایی خالص یک کشور، همان ارزش دارایی ناخالص است که بدهیها را از آن کم کردهایم. ارزش دارایی ناخالص از مجموع ارزش داراییهای مشهود و داراییهای مالی بهدست میآید. سرمایه فیزیکی مثل املاک و مستغلات و ماشینآلات، بخشی از داراییها هستند که در کنار اوراق بهادار و سپردهها، ثروت یک جامعه را تشکیل میدهند.

آمارهای مربوط به ثروت در ایران بهصورت رسمی منتشر نمیشود، اما اگر ثروت را معادل دارایی در نظر بگیریم، میتوانیم از نقلقولهای مختلفی که درباره داراییهای دولت وجود دارد، استفاده کنیم. آخرین رقمی که از داراییهای دولت وجود دارد، مربوط به همایش مولدسازی داراییهای دولت است که در پاییز سال ۱۳۹۶ در وزارت اقتصاد برگزار شد. بر اساس نقل قولهایی که در این همایش از مسئولان وقت وزارتخانه در دسترس است، ارزش این داراییها حدود ۱۸ هزار هزار میلیارد تومان است.

جایگاه چهار نهاد در اقتصاد ایران

بخشهای اقتصادی در ایران، شامل بخش دولتی، خصوصی و تعاون هستند. نهادهایی هم وجود دارند که خارج از این چارچوب فعالیت میکنند و قانون، نام «نهاد عمومی غیردولتی» را به آنها داده است. بر اساس قانون محاسبات عمومی، مؤسسه و نهاد عمومی غیردولتی، سازمانی است که با اجازه قانون و برای انجام وظایف و خدماتی که جنبه عمومی دارند، تشکیل میشود. بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، از نهادهای عمومی غیردولتی هستند. قرارگاه سازندگی خاتمالانبیا نیز از زیرمجموعههای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است.

دارایی ۲۸۵ هزار میلیاردی ستاد

ستاد اجرایی فرمان امام(ره) همانطور که از نامش مشخص است، برای اجرای فرمان امام خمینی(ره) درباره اموال موضوع اصل ۴۹ قانون اساسی و در سال ۱۳۶۸، تأسیس شد. در این اصل، دولت موظف است ثروتهای ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوءاستفاده از موقوفات، سوءاستفاده از مقاطعهکاریها و معاملات دولتی، فروش زمینهای موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیرمشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او، به بیتالمال بدهد. این حکم باید با رسیدگی و تحقیق و ثبوت شرعی بهوسیله دولت اجرا شود. این ستاد، زیرمجموعههای خود را تحت چهار عنوان بنیاد برکت، بنیاد احسان، مؤسسه دانشبنیان برکت و گروه توسعه اقتصادی تدبیر، ساماندهی میکند و برخی از شرکتهای زیرمجموعه ستاد، در بورس پذیرفته شدهاند. رویترز در برآوردی از ارزش داراییهای ستاد در سال ۱۳۹۲، رقم ۹۵ میلیارد دلار را اعلام کرده که با میانگین نرخ حدود ۴ هزار تومان برای هر دلار، میتوان ارزشی حدود ۳۸۰ هزار میلیارد تومان برای داراییهای ستاد در نظر گرفت.

داراییهای قرارگاه در دسترس نیست

شاید بتوان گفت بخش مهمی از داراییهای قرارگاه خاتمالانبیا، ماشینآلات و تجهیزات این مجموعه است. البته قرارگاه، داراییهای دیگری هم دارد و سال گذشته تصمیم بر این بود که بخشی از این داراییها را برای تسویه بدهیهای خود، به فروش برساند. قرارگاه در پروژههای نفت، گاز و پتروشیمی، عمران و صنعت، محرومیتزدایی و همچنین کشاورزی فعالیت میکند. صورتهای مالی قرارگاه، تا کنون منتشر نشده و این موضوع، تخمین ارزش داراییهای این مجموعه را دشوار میکند.

عبادالله عبداللهی، فرمانده سابق قرارگاه، پیش از این گفته بود قرارگاه ظرفیت انجام سالانه ۲۰ هزار میلیارد تومان قرارداد کاری در کشور را دارد که استفاده از این ظرفیت بستگی به حمایت و پشتیبانی دولتها دارد.

۶۳ هزار میلیارد تومان، ارزش داراییهای بنیاد

صورتهای مالی بنیاد مستضعفان در سال ۱۳۹۶ توسط سازمان حسابرسی منتشر شده که بر اساس آن، ارزش داراییهای بنیاد، حدود ۶۳ هزار میلیارد تومان است. شرکتهای زیرمجموعه بنیاد در چهار زمینه کلی حمل و نقل و خدمات، ساختمان و انرژی، صنایع و معادن و همچنین صنایع غذایی فعالیت میکنند. مجموع هلدینگها، شرکتها، مؤسسهها و سایر زیرمجموعههای بنیاد، به بیش از ۲۰۰ مورد میرسد. برخی از این شرکتها در بورس پذیرفته شدهاند و فعالیتشان از شفافیت بیشتری برخوردار است.

داراییهای ۲۸۰۰ میلیارد تومانی آستان

آستان قدس رضوی یکی دیگر از نهادهای عمومی غیردولتی است که در زمینههای اقتصادی، فرهنگی، پزشکی و درمان، علمی و آموزشی و همچنین ورزشی فعالیت میکند. سازمان اقتصادی رضوی که از زیرمجموعههای آستان است، صورتهای مالی ۳۶ شرکت زیرمجموعه خود را منتشر کرده که بر این اساس در سال ۱۳۹۶، ارزش مجموع دارایی آنها در حدود ۲۸۰۰ میلیارد تومان است. البته باید توجه داشت که آستان، سهامدار ۱۰۰ درصدی برخی شرکتهای زیرمجموعه نیست.

چرا نهادها در معرض توجه هستند؟

مجموع داراییهای سه نهاد «ستاد اجرایی فرمان امام»، «آستان قدس» و «بنیاد مستضعفان» بهطور تقریبی حدود ۴۴۶ هزار میلیارد تومان است که در مقایسه با حدود ۱۸ هزار هزار میلیارد داراییهای دولت، حدود ۲.۵ درصد است و بهنظر نمیرسد ارزش داراییهای قرارگاه خاتم بهاندازهای باشد که این نسبت را به ۶۰ درصد برساند. لازم به یادآوری است مبنا قرار دادن اطلاعات سال ۱۳۹۶ بهعلت در دسترس نبودن اطلاعات سالهای بعد داراییهای دولت است. با مبنا قرار دادن این سال است که میتوان این اطلاعات را مقایسهپذیر کرد.

هر از چندگاهی درباره ارزش دارایی این نهادها یا مالیات پرداختی آنها صحبتهایی میشود که تأیید یا رد آنها نیازمند صرف زمان، مراجعه به منابع آماری متعدد یا احتمالاً استفاده از برآوردهای خارجی است. چنین مواردی، به دلیل نبود شفافیت در ارائه آمار و اطلاعات رخ میدهد.

صورتهای مالی نهادهایی که از سهم بالای آنها در اقتصاد کشور گفته شده بود، در سالهای گذشته بهصورت منظم منتشر نمیشد. از طرف دیگر، برخی از آنها تاکنون اقدام به انتشار صورتهای مالی خود نکردهاند. شاید این سازمانها بهمعنای واقعی دولتی نباشند، اما بهعنوان یک شرکت فعال اقتصادی انتظار میرود برای ایجاد یک فضای رقابتی شفاف در محیط کسبوکار کشور، صورتها و گزارشهای مالی خود را منتشر کنند. این رویه رایجی است که در اکثر کشورهایی که توانستهاند در گروه کشورهای توسعه یافته اقتصادی جای گیرند، اجرا میشود.