ضرورت‌های توسعه آلومینیوم در اقتصاد ایران

در ایران نیز درحالحاضر آلومینیوم اولیه (فلز خالص) در شرکتهای آلومینیوم ایران (ایرالکو) در اراک همچنین آلومینیوم المهدی و هرمزآل در بندرعباس و جاجرم با مجموع ظرفیت اسمی نصب شده ۴۶۸ هزار تن در سال تولید میشود. با تولید ۱۷۵هزار تن محصول توسط ایرالکو، المهدی ۱۱۰هزار تن، هرمزآل ۱۴۳هزار تن، جاجرم ۴۰هزار تن و با راهاندازی فاز نخست آلومینیوم جنوب با ظرفیت ۳۰۰هزار تن در سال با فناوری ۴۳۰کیلوآمپر، میزان ظرفیت تولید آلومینیوم کشور به ۷۶۸ هزار تن میرسد و با راهاندازی فاز دوم آلومینیوم جنوب با ظرفیت ۶۰۰ هزار تن ظرفیت تولید آلومینیوم در ایران به بیش از ۳/ ۱ میلیون تن در سال خواهد رسید.

شهریار طاهرپور، کارشناس صنایع فلزی درخصوص جایگاه این فلز در اقتصاد جهان اظهار کرد: آینده بسیاری از صنایع تولیدی جهان، با آلومینیوم گره خورده و این صنعت بهدلیل ویژگیهایی چون کاربردهای مختلف و متنوع، نوآوری در محصولات جدید و توسعه با ملاحظات زیست محیطی، درحال تقویت موقعیت خود در اقتصاد و تجارت جهانی است.

این کارشناس ارشد حوزه آلومینیوم ادامه داد: آلومینیوم فلزی است که صنایع خودروسازی با استفاده از آن میتوانند وزن خودروی تولید شده خود را کاهش دهند. به ازای هر ۱۰۰کیلوگرم کاهش وزن در خودرو حدود ۸ گرم بر کیلومتر از میزان انتشار دیکسیدکربن کاسته میشود. از آنجا که در ایران تنها در سال ۱۳۹۷ حدود یکمیلیون خودرو تولید شده، اگر متوسط پیمایش این خودروها را ۲۰هزار کیلومتر در سال در نظر بگیریم، کل پیمایش این خودروها در سال گذشته حدود ۲۰میلیارد کیلومتر بوده، درحالیکه اگر تنها وزن ۵۰درصد این خودروها با آلومینیوم ۱۰۰کیلوگرم کاهش یافته بود سال گذشته ۸۰هزار تن کمتر گاز دی اکسید کربن وارد جو میشد.

وی تصریح کرد: فلز آلومینیوم در ۳مرحله تولید میشود؛ مرحله نخست استخراج بوکسیت و سپس استحصال آلومینا از بوکسیت و سپس فرآیند احیا است. سنگ بوکسیت در فرآیندی با استفاده از روش شیمیایی در کارخانههای تولید آلومینا به اکسید آلومینیوم یا آلومینا تبدیل میشود. در این فرآیند از ۴ تن بوکسیت، ۲ تن پودر آلومینا بهدست آمده و از این مقدار یک تن فلز آلومینیوم استحصال میشود. طاهرپور ادامه داد: آلومینیوم استحصال شده بهصورت مذاب، شمش، اسلب، بیلت و... در اختیار صنایع پایین دست قرار میگیرد و با استفاده از عملیات ریختهگری، نورد یا اکستروژن تبدیل به محصولات مختلف میشود.

وی افزود: این محصولات پس از پایان عمر مفید خود به قراضههای آلومینیومی تبدیل و دوباره ذوب میشوند و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار میگیرند. وی تاکید کرد: بنابراین میتوان گفت فلز آلومینیوم جزو عناصر دوستدار محیطزیست است و حتی زبالههای آلومینیومی با صرف هزینهای بسیار کم دوباره قابل استفاده خواهند بود.

طاهرپور با اشاره به چالشهای این صنعت گفت: براساس بررسیهای انجام شده، با وجود اینکه از مزیتهای مهم ایران در تولید آلومینیوم اولیه، انرژی و نیروی انسانی ارزان است اما متاسفانه بهدلیل تحریمها و امضا نشدن قراردادهای بلندمدت خرید آلومینا، پترولیوم کک وآند و گشایش نیافتن السی (اعتبار اسنادی)، این مواد اولیه بهوسیله واسطهها با نرخ بالاتری خریداری میشوند، بهگونهای که نرخ تمام شده آلومینیوم در داخل بیش از شرکتهای تولیدکننده در منطقه خلیجفارس است. وی تصریح کرد: میزان تولید آلومینیوم در ایران طی سال ۱۳۹۷ حدود ۳۰۰هزار تن بود که حتی با محاسبه نکردن ظرفیت تولید کارخانه جاجرم اختلاف بالای ۱۲۰هزار تنی بین میزان تولید واقعی و ظرفیت اسمی تولید آلومینیوم کشور وجود دارد.

وی با ارائه راهکارهای بهبود تولید آلومینیوم در کشور گفت: امضای قراردادهای بلندمدت خرید آلومینا و پترولیوم کک واند به منظور تامین مواد اولیه ارزان و باکیفیت بهوسیله تولیدکنندگان اصلی بینالمللی، ادامه اعطای یارانه انرژی از سوی دولت و مشابه بسیاری از کشورهای جهان، ارتقای مداوم عوامل تولید به منظور کاهش هزینههای برق مصرفی، مواد اولیه و نیروی انسانی، بهکارگیری فناوریهای مدرن و بهینهسازی خطوط تولید فعلی بهوسیله بهبود فناوری، همکاری موسسههای مالی برای اعطای وام با بهره مناسب و سرمایهگذاری در این بخش از صنعت، واگذاری بخشی از سهام کارخانههای تولید آلومینیوم اولیه به هلدینگهای بینالمللی صنعت، برنامهریزی به منظور افزایش مصرف آلومینیوم در کشور با توجه به سرانه مصرف پایین آن در مقایسه با متوسط جهانی و تشکیل هلدینگ صنعت آلومینیوم در ایران از جمله راهکارهای افزایش بهرهوری و تولید بهینه آلومینیوم در کشور است.

طاهرپور گفت: واردات آلومینا در تمام کشورهای منطقه در سالجاری شاهد رشد خواهد بود؛ هر چند این میزان رشد برای کشورهای ترکیه و عربستان در مقایسه با سایر کشورها ناچیز است.

وی افزود: تقاضای آلومینا در ایران در صورتی که کل واحدهای ذوب آلومینیوم با تمام ظرفیت خود فعالیت کنند، به حدود ۹۸۰ هزار تن میرسد که کمتر از ۲۵۰ هزار تن آن را میتوان از داخل تامین کرد. این در حالی است که با بهرهبرداری از کارخانه آلومینیوم جنوب سالانه ۶۰۰ هزار تن به نیاز آلومینای کشور افزوده میشود؛ بنابراین ایران بیش از ۵/ ۱میلیون تن آلومینا نیاز دارد و کمبود ۲۵/ ۱میلیون تنی در تامین آلومینا موضوعی است که باید بهطور جدی بهدنبال راهکار آن باشیم.

وی در تشریح مزیتهای تولید آلومینیوم در کشور گفت: یکی از این مزیتها که برای تولید آلومینیوم در کشور وجود دارد، ذخایر گازی است که کشورهای نفتخیز جهان بهویژه در حوزه خلیجفارس، از آن بهرهمند هستند. میزان ذخیره گاز طبیعی ایران افزون بر ۵/ ۳۳ تریلیون متر مکعب برآورد میشود و با توجه به اکتشافات اخیر، این رقم درحال افزایش است. ایران از لحاظ دارا بودن ذخایر گازی، در رتبه دوم جهان قرار دارد؛ درحالیکه در برخی آمارها ایران رتبه نخست ذخایر گازی در جهان را در اختیار دارد و ۱۷ تا ۱۸ درصد گاز جهان به ایران اختصاص دارد. میدان گازی پارس جنوبی، بزرگترین میدان گازی جهان است که در خلیجفارس و بهطور مشترک در آبهای سرزمینی ایران و قطر قرار دارد. عمده انرژی مورد نیاز (گاز طبیعی) کارخانههای تولید آلومینیوم حوزه خلیجفارس از قطر و میدان گازی مشترک ایران و قطر تامین میشود.

وی نیروی انسانی متخصص و موقعیت مناسب برای صادرات را از دیگر مزایای تولید آلومینیوم برشمرد و گفت: هر کارخانه با ظرفیت یکمیلیون تن بهطور مستقیم برای حدود ۳هزار نفر شغل دائم ایجاد میکند. با توجه به نیروهای جوان و تحصیلکرده در کشور، ایجاد بسترهای کاری لازم به منظور بهرهمند شدن از تخصص این جوانان لازم است و توسعه صنعت آلومینیوم میتواند بهطور مستقیم در این امر موثر باشد، ضمن اینکه همزمان زمینه اشتغال برای جوانان و بهکارگیری تخصص افراد تحصیلکرده را فراهم میکند. همچنین ترکیه در همسایگی ایران در سال ۲۰۱۸میلادی، اقدام به واردات آلومینیوم به ارزش ۸۷/ ۳ میلیارد دلار کرده است. با توجه به روابط خوب ایران و ترکیه و همچنین نزدیکی این دو کشور به هم، ترکیه بازار بسیار مناسبی برای صادرات است.این کارشناس در ادامه تاکید کرد: سرانه مصرف آلومینیوم ایران در ۱۰ سال گذشته حدود ۵/ ۴ کیلوگرم در سال بوده و سال به سال فاصله آن از میانگین جهانی درحال افزایش است. درحالحاضر میانگین سرانه مصرف آلومینیوم در جهان حدود ۹ کیلوگرم است.

طاهرپور تاکید کرد: فاصله مصرف سرانه آلومینیوم در ایران از مقدار جهانی آن درحال افزایش است یعنی دنیا سریعتر از ایران درحال استفاده بیشتر از این فلز پایه در حرکت است. این درحالی است که ایران بهعنوان یکی از پایهگذاران صنعت آلومینیوم در منطقه خاورمیانه (که خود درحالحاضر یکی از قطبهای صنعت آلومینیوم جهان است) شناخته میشود. وی تاکید کرد: درحالحاضر بالاترین سرانه مصرف آلومینیوم در جهان مربوط به آمریکا و کاناداست که به ترتیب ۲۳ و ۲۷ کیلوگرم عنوان شده و میانگین سرانه مصرف آلومینیوم در جهان ۹ کیلوگرم است.

این کارشناس صنعت آلومینیوم تصریح کرد: درحالحاضر کشور بهدلیل تامین مواد اولیه از جمله آلومینا و پترولیوم کک به مشکلات عدیدهای برخورد کرده و لازم است برای تامین مواد اولیه و کاهش هزینههای تولید، کارخانههای تولید آلومینا و پترولیوم کک ساخته شوند. از جمله مشکلات موجود میتوان به نرسیدن مواد اولیه به دلایل مختلف از جمله تحریمها و همچنین خرید این مواد با قیمتهای بسیار بالاتر از نرخ جهانی اشاره کرد.

وی افزود: برای تامین مواد اولیه مورد نیاز صنعت آلومینیوم، اجرای پروژههای ساخت کارخانه تولید آلومینا با ظرفیت ۳میلیون تن در سال و همچنین ساخت کارخانه تولید پترولیوم کک با استفاده از پسماندهای پالایشگاهها با ظرفیت ۵۰۰هزار تن و ساخت نیروگاههای جدید برای تامین برق تضمین شده پایدار کارخانههای آلومینیوم از ضروریات این صنعت است؛ ضمن اینکه اتصال کارخانههای تولیدکننده آلومینیوم به شبکه ریلی و نیز اکتشاف معادن جدید بوکسیت در کشور میتواند در کاهش هزینهها و سودآوری این صنعت بسیار موثر باشد.

سرعتگیرهای توسعه آلومینیوم

موارد فوق بخشهایی از واقعیتهای صنعت آلومینیوم در کشور است. بهصورت کلی میتوان گفت که دلیل اصلی توسعه صنعت آلومینیوم در کشور وجود منابع فراوان و ارزانقیمت گاز طبیعی در کشور بوده که ذهنیت صحیحی است. اما در کنار این مزیت برجسته و همچنین وجود بازار مصرف گسترده و روبهرشد، بزرگترین سرعتگیر توسعه این صنعت تاکنون دسترسی مطمئن و مستمر به ذخایر معدنی و ماده اولیه اصلی این صنعت یعنی آلومینا بوده است. همانگونه که در این گزارش به آن اشاره شد، بخش اعظم نیاز کشور درحال و آینده به آلومینا، از طریق واردات تامین میشود که با توجه به تحریمها، قیمت تمام شده این کالا حتی بیشتر از رقبای منطقهای ما تمام میشود. از سوی دیگر بیشترین ذخایر معدنی بوکسیت در کشور در منطقه جاجرم قرار داشته که هماکنون این حوزه معدنی، خود کارخانه تولید آلومینیوم دارد و به معنی برجستهتر شدن نیاز کشور در آینده به تامین مستمر آلومیناست.

در شرایطی که ظرفیت تولید آلومینیوم در ایران در مسیر رشد قرار دارد باید بیش از پیش به فکر تامین مواد اولیه بود. گام اول در این مسیر را باید توجه بیشتر به اکتشافات معدنی دانست آنهم در شرایطی که بهصورت پراکنده، مناطق امیدوارکننده بسیاری در کشورمان شناسایی شده است ولی تاکنون بهعنوان یک معدن با ارزش اقتصادی استخراج اغلب مطرح نشدهاند. این واقعیت را باید جدی گرفت آنهم در شرایطی که نیاز کشور به تامین امن آلومینا از بوکسیت چیزی از یک رویکرد استراتژیک صنعتی کم ندارد. وقتی در گذشته صنعت سرب و روی بهعنوان یک صنعت استراتژیک مطرح شد، چرا تامین قطعی مواد معدنی آلومینیومدار بهعنوان یک رویکرد استراتژیک مطرح نشود. شیوه معدنکاری کوچکمقیاس که مدتی است در دستور کار شرکت تهیه و تولید مواد معدنی (ایمپاسکو ) و همچنین ایمیدرو قرار گرفته است میتواند در این خصوص موثر ارزیابی شود مخصوصا در شرایطی که استخراج این ماده معدنی حتی بهصورت محدود توسط بخشخصوصی بهصورت نسبی ارزش اقتصادی دارد.

حال در شرایطی که کشور به شدت به آلومینا نیاز داشته و فرآیند تولید آلومینا از بوکسیت چندان هم پیچیده نیست، همچنین ذخایر کوچک و حتی متوسط پراکندهای هم در بررسیهای اجمالی وجود داشته و میتوان گفت استخراج بوکسیت بعضا ارزش اقتصادی دارد، چرا هنوز کشورمان به واردات آلومینا وابستگی جدی داشته و این وابستگی عمیقتر میشود. به نظر میرسد که طراحی یک ساز و کار تجاری و صنعتی را باید در دستور کار قرار داد تا از حداقل ذخایر موجود هم استفاده کرد که سادهترین خروجی آن رشد بهرهوری در بخشهای صنعتی است.

تجربه نشان داده وقتی یک ذهنیت در بین کارشناسان و تصمیمسازان صنعتی و حتی اقتصادی شایع میشود، به این سادگی نمیتوان آن را تغییر داد. شاید هماکنون این ذهنیت وجود دارد که ایران دارای ذخایر بوکسیت نیست بنابراین توسعه فرآوری بوکسیت به منظور تولید آلومینا نمیتواند ارزش اقتصادی برجستهای داشته باشد. البته این ذهنیت چندان هم غلط نیست زیرا آمارهای رسمی اعلام شده نشان میدهد که نه تنها خبری از معادن بزرگ بوکسیت جدید در کشور نیست، بلکه ذخایر متوسط هم توان تامین کامل نیازهای کشور را ندارند.

در همین خصوص دکتر مهدی کرباسیان؛ رئیس سابق هیات عامل ایمیدرو نیز عنوان کرد: ایران از لحاظ ذخایر معدنی بوکسیت در جهان غنی نیست. در دورههای پیشین که ایمیدرو ۲۷۰هزار کیلومتر مربع کار اکتشافی (مقدماتی ) انجام داد به معادن بزرگی نرسیدیم. همچنین متولیان معدن جاجرم هم در فعالیتهای اکتشافی خود در استانهای کهکیلویه و بویراحمد، یزد، خراسان رضوی و شمالی هم به ذخایری دست پیدا کردند، ولی به قدری نیست که بتواند از صنعت آلومینیوم کشور پشتیبانی قطعی کند. درخصوص استفاده از سایر کانیهای دارای آلومینیوم هم فعالیتهای پژوهشی صورت گرفته است که البته هنوز نتایج آن بهصورت کامل اعلام نشده است.

کرباسیان درخصوص استفاده از ذخایر موجود معدنی و استخراج و فروش بوکسیت هم عنوان داشت که با توجه به ارزش اقتصادی این ماده معدنی، دادوستد آن درحال انجام است آن هم در شرایطی که قیمت تمام شده و نرخ فروش نشان میدهد که تجارت داخلی بوکسیت ارزش پرداخت هزینه حملونقل را دارد. در نهایت باید گفت در مورد بوکسیت معادن کوچک موجود در کشور نمیتواند جوابگوی کامل نیاز داخلی باشد، اگرچه هماکنون هم جاجرم ذخایر معدنی معادن کوچک اطراف را خریداری میکند و در فرآیند تولید آلومینا از این منابع هم استفاده میشود.

مهدی کرباسیان در ادامه این گفتوگو به قرارداد منعقد شده بین ایران و گینه کوناکری در دولت سازندگی اشاره کرد و گفت: قراردادی در آن زمان به مدت ۲۵سال بین دو کشور منعقد شد که این قرارداد در سالهای گذشته به مراحل پایانی خود نزدیک میشد. در سالهای قبل با یک تفاهم با وزیر معادن گینه کوناکری، امتیاز این قرارداد، ۲۵ سال دیگر تمدید شده و به کمک یک مشاور بینالمللی طرح اولیه احداث خط لوله برای حمل ماده معدنی بهصورت شیرابه تهیه شد.

در اواخر مهر سال گذشته مناقصهای با حضور چند پیمانکار بینالمللی برگزار شد ولی از آن زمان تاکنون خبری در مورد آخرین وضعیت این پروژهها ندارم. این معدن هم از ذخیره بسیار بالایی برخوردار است و هم کیفیت بالایی دارد که جذابیت این پروژه را دوچندان میسازد. در کنار این پروژه بزرگ، کارخانه تولید پودر آلومینیوم در بندر (منطقه ویژه صنعتی ) پارسیان در دستور کار قرار گرفت که بتوان با واردات بوکسیت از برزیل یا استرالیا، اقدام به تولید کرد. گفتوگو با مدیران سابق معدنی در کشور میتواند زوایای بیشتری از رخدادها و ظرفیتهای معدنی کشور را نشان دهد که در آینده به این قبیل گفتوگوها بیشتر خواهیم پرداخت.

اگر بتوان فلز آلومینیوم را فلز قرن ۲۱ بهشمار آورد، دنیایی بحث پیرامون این صنعت ایجاد خواهد شد آن هم در شرایطی که به تنهایی ذخایر عظیم گاز طبیعی یا انرژی ارزان و در دسترس نمیتواند ملاک قدرتمندی برای توسعه یک صنعت خاص در دنیای امروز به شمار رود همچنین تحریمها هم واقعیتی است که سالهاست با آن روبهرو هستیم، اگرچه نبض صادرات فلزات مخصوصا فلزات پایه هیچگاه از واقعیتهای اقتصادی در کشور جدا نبوده است.

مس و آلومینیوم با توجه به قیمت بالا و ارزآوری مطلوب آن میتوانند بهعنوان یک پل برای عبور از تکانههای ارزی به شمار روند آن هم در شرایطی که ایران در فرآوری و استحصال آلومینیوم خالص یا ذخایر زیرزمینی مس در جهان حرفهای بسیاری برای گفتن دارد. اگر تنها نگاه خود را به فلزات پایه معطوف کنیم و با تلاش برای استفاده حداکثری از منابع و سرمایهگذاریهای صورتگرفته، تلاش کنیم تا از این مسیر تحرک صنعتی جدیدی را ایجاد کنیم، میتوان آینده جذابی را برای صنایع بالادستی و پاییندستی در این حوزههای فلزی ترسیم کرد.