صادرات نفت، از تحریم تا جنگ تمام عیار اقتصادی

تولید پتروشیمی دوبرابر شد، صادرات فرآوردههای نفتی ۴ برابر رشد را تجربه کرد، گازرسانی روستایی بیش از ۱۰۰ درصد افزایش داشت، برداشت گاز از میدان مشترک پارس جنوبی ۲.۵ برابر شد و برداشت ایران از میادین غرب کارون نیز به رشدی ۴۳۰ درصدی رسید. اینها تنها بخشی از دستاوردهای نفتی دولتی است که پنج سال از هفت سال خود را زیر فشار تحریمهایی بیسابقه گذراند تا عملا این دولت هزینههای جنگ اقتصادی را بپردازد.

این در حالی است که اگرچه سابقه تحریم نفتی ایران به ابتدای دهه ۳۰ و همزمان با تلاش برای ملی شدن صنعت نفت باز میگردد اما هیچ زمانی، فشار برای صادرات ایران تا این حد جدی و سیستماتیک نبوده است.

اینبار اما تنها تحریمها نیست که بر دوش ایران سنگینی میکند بلکه همانگونه که حسن روحانی روز چهارشنبه در جلسه هیات دولت (نهم مهر ۱۳۹۹) تاکید کرد، جنگ اقتصادی در این سه سال اتفاق افتاد.

رییس دولت تدبیر و امید در همین ارتباط به برخی اظهارات در رسانهها و فضای مجازی اشاره کرد و گفت: برخی از دوستان میگویند قبل از این دولت هم تحریم بوده و حالا هم تحریم هست و شما قبلا می گفتید برخی از مشکلات به خاطر مدیریت است و حالا چه می گویید؟

وی ادامه داد: آنچه در گذشته بوده، تحریم بوده و نه جنگ اقتصادی. در آن شرایط تحریم دولت حداقل روزانه یک میلیون بشکه نفت صادر میکرد.

رییس جمهوری تصریح کرد: این نکته مهم را خواهش میکنم توجه کنید در دوره قبل، قیمت میانگین نفت نیز بالای ۱۰۰ دلار بود و در مقاطعی به ۱۲۰ دلار هم رسید و بانکهای ما نیز با شرایط امروز مواجه نبودند.

وی افزود: همیشه ممکن است مشکلات ساختاری قدیمی و مدیریتی باشد اما درصد آن چقدر است؟ در این شرایط جنگ باز نروند مقایسه کنند با شرایط تحریم، ما در شرایط جنگ هستیم، جنگ از سال ۹۷ شروع شده است، واقعیتهای جامعه را تحریف نکنیم و همانطور که رهبری فرمودند در دفاع ۸ ساله نباید واقعیتها تحریف شود امروز هم در جنگ اقتصادی واقعیتها نباید تحریف شود.

روحانی تاکید کرد: واقعیتها را باید به همان صورتی که هست برای مردم تبیین کنیم. تحریم قبل و سالهای پیش بوده ولی جنگ اقتصادی از سال ۹۷ شروع شده است. آدرس و تاریخ اشتباه ندهیم و تحریف نکنیم و واقعیتها را برای مردم بیان کنیم که البته این بدان معنا نیست که ما در برابر توطئههای دشمنان ترسیده و عقبنشینی کرده ایم، اما شرایط جنگ با شرایط صلح متفاوت است و همه باید این واقعیتها را بدانند و روی آن دقت کنند.

درآمد ۱۱۸ میلیارد دلاری نفت در یک سال

در این میان نگاهی به روند درآمدهای نفتی ایران در سالهای گذشته میتواند در این زمینه راهگشا باشد و نشان دهد اشاره رییسجمهوری دقیقا به چیست.

در سال ۸۸، ایران حدود ۶۶ میلیارد دلار درآمد نفتی داشته است. سال بعد از آن به واسطه حرکت صعودی قیمت دلار این عدد به ۹۰.۱ میلیارد دلار رسید.

سال طلایی برای درآمدهای نفتی کشور در تمام تاریخ را البته باید سال ۹۰ دانست. در آن سال دولت دهم ۱۱۸.۸ میلیارد دلار درآمد نفتی داشت. با اعمال تحریمهای شورای امنیت علیه ایران به دلیل پرونده هستهای، سال ۹۱، این عدد کاهشی ۵۰ میلیارد دلاری را تجربه کرد و به ۶۸.۱ میلیارد دلار رسید. این عدد همچنان از میانگین درآمدهای نفتی در سالهای قبل و بعد بیشتر بود.

نگاهی به قیمت نفت در آن سالها نشان میدهد که در سال ۸۶، برای اولین بار قیمت نفت از مرز ۸۱ دلار عبور کرد. حتی قیمت نفت در بازارهای جهانی تا ۸۴ دلار را نیز تجربه کرد و در آستانه فصل سرد آن سال، رکورد ۹۳ دلار در هر بشکه را شکست.

در سال ۸۷ اما رقم تاریخی ۱۴۷ دلار در تابلوهای معامله نفت ثبت شد اما خوشبینترین افراد نیز امید به دوام چندان آن نداشتند. با شدت گرفتن بحران اقتصادی در اروپا و آمریکا، قیمت نفت نزولی شد و حتی با کاهش ۱۰۰ دلاری به زیر ۴۰ دلار رسید که این رقم نیز خیلی دوام نداشت.

پس از آن قیمت نفت در روندی منطقی تا سال ۸۸ افزایش یافت. افزایش قیمت نفت در آن بازه زمانی تا آنجا ادامه داشت که طلای سیاه با قیمت ۱۰۰ دلاری پا به سال ۸۹ گذاشت.

سالهای بعد روند قیمت نفت در اطراف ۱۰۰ دلار بود تا آنکه در سال ۹۲ دوباره شاهد رشد قیمت نفت تا ۱۱۰ دلار در هر بشکه بودیم.

لغو قطعنامهها با برجام

در این شرایط دولت محمود احمدی نژاد، کشور را به دولت یازدهم سپرد. در سالهای اول این دولت نیز درآمد نفتی تغییر چندانی نداشت و این در شرایطی بود که ایران همچنان زیر سلطه تحریمها قرار داشت.

در آن زمان اگرچه نوک پیکان تحریم ها به سمت صنعت نفت ایران نشانه رفته بود اما باز هم منافذی وجود داشت تا به واسطه آن ایران هرچند کمتر از گذشته اما نفت خود را صادر کند و به پول آن نیز با هزار و یک ترفند برسد.

در آن زمان ایران با اینکه برای فروش نفت تحریم بود اما مجوز صادرات تا یک میلیون بشکه نفت را در دست داشت. با توجه به آن مجوز بود که مشتریان ثابت ایران همچنان خریدار ماندند و صادرات به برخی کشورهای اروپایی نیز انجام میشد.

از سوی دیگر ایران درآن زمان با تحریمها علیه نفتکشهای خود با این وسعت رو به رو نبود و حتی بیمه نفتکشها نیز با ترفندهایی انجام میشد.

البته از همان روزهای نخست، حسن روحانی که به عنوان رییسجمهوری دولت یازدهم راهی پاستور شده بود، به دنبال راه حلی بود تا هم چرخ سانتریفیوژها بچرخد و هم چرخ زندگی مردم.

این راهکار با تلاش ۲ ساله سرانجام در دیماه سال ۹۴ با اجرایی شدن برجام(توافق ایران با ۵+۱) به دست آمد.

آمارها نشان می دهد ایران که در سالهای ۹۲ و ۹۳ به ترتیب ۶۴.۵ و ۵۵.۴ میلیارد دلار درآمد از محل صادرات نفت داشت، اما کاهش قیمت نفت در سال ۹۴ باعث شد تا درآمد نفتی ایران با وجود استمرار صادرات یک میلیون بشکهای نفت پایین بیاید و در سال ۹۴ به درآمد ۳۱ میلیارد دلاری رضایت داد. در انتهای آن سال البته برجام اجرایی شد و ایران تلاش کرد تا کاهش قیمت نفت را با افزایش صادرات جبران کند.

وضعیت قیمت نفت در دولت یازدهم آنقدر پیچیده شده که روحانی، با زبان شکایت نسبت به منتقدان گفت که کشور با نفت ۳۰ دلاری اداره میشود نه نفت ۱۴۷ دلاری. دولت روحانی در شرایطی کشور را به دست گرفت که تولید نفت ایران به حداقل آن در سالهای پس از انقلاب به استثنای زمان جنگ رسیده بود.

با اجراییشدن برجام، قطعنامههای شورای امنیت علیه ایران لغو شد و صادرات نفت به شرایط عادی بازگشت.

قدرتنمایی برجام در بازارهای نفت ایران

درست در همین نقطه وزارت نفت برجام را از روی کاغذ به بازارهای جهان کشاند و تولید نفت ایران در کمتر از ۶ ماه به نزدیک ۴ میلیون بشکه در روز رسید. با دیپلماسی نفتی ایران که به دنبال دیپلماسی در برجام آمده بود، صادرات نفت نیز به روزهای قبل از تحریم بازگشت و اقتصاد جان تازه گرفت.

با همین اقدامات، اگرچه همچنان قیمت نفت تا میانه سال ۹۵ پایین بود اما درآمدهای نفتی ایران در آن سال به ۵۵.۷ میلیارد دلار رسید که نشاندهنده قدرتنمایی دیپلماسی نفتی ایران بود که در دوران تحریم اجازه نداده بود تا ظرفیت تولید نفت کاهش پیدا کند و ظرفیت از دست رفته را نیز به سرعت ترمیم کرده بود.

سال ۹۶، با تکیه بر افزایش قیمت نفت در کنار تداوم صادرات، درآمد ایران از محل فروش نفت به ۶۵.۸ میلیارد دلار رسید. این سال برای دولت تدبیر و امید بالاترین درآمد نفتی به ثبت رسید که همچنان از پایینترین درآمد سالانه نفت در دولت دهم نیز کمتر است.

کمتر از کسی اما فکر میکرد که رییسجمهوری بعدی آمریکا پای خروج از برجام بایستد و اینبار بدون همراهی کشورهای اروپایی و شورای امنیت سازمان ملل، تحریمها را با شدت بیشتری باز گرداند. اما ترامپ اینکار را کرد و اردیبهشت سال ۹۷ از برجام خارج شد.

سال ۹۷ اما برای اقتصاد ایران و از همه بیشتر صنعت نفت سخت آغاز شد. اردیبهشت ماه آمریکا از برجام خارج شد. در آن زمان ۸ کشور از تحریم های صادرات نفت ایران معاف شدند. این اقدام آمریکا نه از سرخیرخواهی بلکه بیش از هر چیز برای مقابله با رشد قیمت نفت در بازارهای جهانی انجام شد. توافق فریز نفتی در آن زمان در جریان بود و خارج شدن تمام نفت ایران به یکباره از بازار میتوانست شوک قیمتی ایجاد کند. از همین رو به تدریج تحریمها علیه صادرات نفت ایران شدت گرفت.

با توجه به معافیت ۸ کشور از تحریمها در سال ۹۷، ایران حدود ۵۰ میلیارد دلار درآمد نفتی کسب کرد.

صادرات ۸ میلیارد دلاری نفت ایران در سال گذشته

سال ۹۸ اما برای ایران سال سختتری بود. معافیت ۸ کشور لغو شد و آمریکا رسما اعلام کرد که صادرات نفت ایران را به صفر میرساند.

معاون اول رییسجمهوری با تشریح برخی تلاشها و برنامههای دولت برای کاهش فشار اقتصادی بر مردم تاکید کرد که درآمد نفتی کشور در سال ۹۸ در حدود ۸ میلیارد دلار بوده است.

این عدد نشان می دهد کل درآمد نفتی ایران در سال ۹۸ معادل ۰.۵ درصد درآمدهای نفتی از سال ۵۷ تا ۹۸ بوده است.

این رقم رسمی از زبان دومین مقام ارشد اجرایی کشور در حالی بیان شده که به نظر میرسد این رقم پایینترین میزان درآمد نفتی کشور پیش و پس از انقلاب اسلامی باشد.

اسحاق جهانگیری ادامه داد: ما کشوری بودیم که در یک سال ۱۰۰ میلیارد دلار درآمد نفتی داشتیم، اما کل درآمد نفتی کشور در سال ۹۸ حدود ۸ میلیارد دلار بوده که این کاهش درآمد، بر همه بخشها از جمله بودجه دولت تاثیر میگذارد و هنر مدیریت این است که با وجود این محدودیتها بتواند کار کند.

با توجه به اظهارات فوق، میزان درآمد نفتی کشور (و نه صرفا دولت) در سال ۹۸، بالغ بر ۸.۹ میلیارد دلار بوده است. در نتیجه، کل درآمد دولت از محل صادرات نفت خام و میعانات گازی در سال گذشته با کسر سهم ۲۰ درصدی صندوق توسعه ملی (بدون درنظر گرفتن مجوز داده شده در بند «ه» تبصره ۴ قانون بودجه ۹۸) و همچنین سهم ۱۴.۵ درصدی شرکت ملی نفت ایران، بالغ بر ۵.۸ میلیارد دلار بوده است.

اکنون و در سال ۹۹ نیز به نظر میرسد تحریمهای آمریکا و شرایط کرونا در بازار نفت، اجازه تغییر در درآمدهای نفتی ایران را نمیدهد. دولت روحانی در حالی آخرین سال خود را آغاز کرده است که چالشهای فراوانی در داخل و خارج کشور در مقابل خود میبیند.

این شرایط باعث شده تا دولت در شرایطی به مراتب سختتر از زمان جنگ قرار گیرد زیرا درآن زمان دشمن تنها در مرزها میجنگید اما امروز دولت با وجود کاهش محسوس درآمدهای نفتی در تمام بازارها با دشمن تحریم در نبرد است تا گرهای از معیشت کرونازده مردم باز کند.

این در حالی است که دولت تدبیر و امید تلاش کرده تا وابستگی به نفت را در بودجه کاهش دهد و از تکانههای نفتی در امان نگه دارد. تا آنجا که وابستگی ۴۲ درصدی بودجه به نفت در ابتدای دولت تدبیر و امید حالا و در لایحه بودجه سال ۹۹ به زیر ۱۰ درصد رسیده و ساختار بودجه از این حیث تا حدی اصلاح شده است.

همچنین اگرچه ایران در جنگی نابرابر در اقتصاد قرار دارد اما اجازه به صفر رسیدن صادرات نفت را نداده است حتی به اذعان رویترز، صادرات نفت ایران در ماه گذشته به ۱.۵ میلیون بشکه در روز بالغ میشود.