مطالبات اشتغال‌زاترین صنعت ایران از دولت

اینکه دولت جدید با رویکردی نو سعی در حمایت از تولید و اشتغال در کشور دارد، به این معنی است که تامین مطالبات فعالان صنعتی خود یک نقشه راه کامل برای دولت جدید محسوب میشود. اما این نکته که حمایت از یک صنعت خاص از چه مسیری عبور کند تا کمترین احتمال انحراف را در بر داشته باشد، خود کلیدواژه مهمی است که به دقت نظر بسیاری نیاز دارد. حمایت از صنایع با تسهیل فضای کسبوکار رخ میدهد و برای صنایع تکمیلی در صنعت پتروشیمی تامین امن و مستمر مواد اولیه با قیمت رقابتی در کنار فراهمشدن امکانات بیشتر برای صادرات، شفافیت بیشتر در کنار کاهش محدودیتهای دولتی، اخذ و بهکارگیری نظرات بخش خصوصی در تصمیمسازیها و سرمایهگذاری بر صنایع بزرگ بالادستی بر مبنای نیاز داخلی در صنایع تکمیلی اهمیت بسزایی دارد. با توجه به رویکرد دولت جدید در حمایت از تولید و اشتغالزایی در کنار رشد صادرات و تقویت ارزآوری، در صورت تبعیت از مسیر صحیح مبتنی بر دانش و علم روز میتوان آینده جذابی را برای بخش تولید در صنایع تکمیلی انتظار داشت؛ اگرچه مستلزم توجه به واقعیتها و اخذ و استفاده از نظرات کارشناسی مخصوصا از سوی بخش خصوصی و مبتنی بر شفافیت خواهد بود. مطالبات اشتغالزاترین صنعت ایران از دولت جدید را در گفتوگو با دکتر سعید ترکمان، رئیس هیاتمدیره انجمن ملی صنایع پلیمر ایران مورد بررسی دقیق قرار دادهایم. این گفتوگو را در ادامه ملاحظه میکنید.

آخرین وضعیت تولید و مصرف محصولات پتروشیمیایی و پلیمرها و وضعیت صادرات چگونه است، در مقایسه با سال قبل چه تغییری داشته و بهطور کلی اوضاع تولید در صنایع تکمیلی چگونه است؟

از ۵/ ۸۳میلیون تن ظرفیت اسمی نصبشده در صنعت پتروشیمی، در سال ۹۹ شاهد تولید ۲/ ۶۱میلیون تن انواع محصولات بودیم که اغلب به مصرف سایر بخشها رسید یا به صورت مستقیم به فروش رفت که در نهایت ۲/ ۳۴میلیون تن محصول نهایی تولید شد. از این رقم، ۴/ ۲۴میلیون تن صادر شد و ۸/ ۹میلیون تن در داخل کشور به فروش رسید. همچنین از این رقم تولیدی ۶/ ۱۴میلیون تن کود شیمیایی، ۸/ ۷میلیون تن مواد پلیمری، ۲/ ۴میلیون تن آروماتیکها، ۸/ ۲۷میلیون تن مواد شیمیایی و ۶/ ۱۴میلیون تن سایر مواد هیدروکربوری بود. نکته مهم آنکه از این رقم تولیدشده، تنها ۱۳درصد پلیمرها و ۷درصد آروماتیکها بودند که بهوضوح عدم توازن مشهود را نشان میدهد. این عدم توازن در خصوص تولید محصولات نهایی نیز مشاهده میشود. از ۲/ ۳۴میلیون تن تولید محصول نهایی در سال ۱۳۹۹، تنها ۸/ ۷میلیون تن پلیمر بوده که سهم ۸/ ۲۲درصدی را نشان میدهد. البته تولید مجتمعهای پتروشیمی در سه ماه نخست سال جاری به ۳/ ۱۶میلیون تن رسید که نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد ۷درصدی را به ثبت رساند.

آمار صادرات سال گذشته حکایت از آن دارد که ۲۴/ ۴میلیون تن از انواع پلیمرها به خارج صادر شده و در همین زمان ۵/ ۳ میلیون تن پلیمر در بازار داخلی به فروش رسیده که نشان میدهد، صادرات این گروه کالایی بسیار پراهمیت برای صنایع تکمیلی از میزان فروش در بازار داخلی بیشتر بوده است.

آمارهای بورس کالا نشان میدهد که فروش کل محصولات پتروشیمی در سال ۱۳۹۹ برابر ۵ میلیون و ۱۴۱ هزار تن بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از لحاظ حجم، رشد ۱۱ درصدی و از لحاظ ارزش (ریالی)، افزایش ۹۶ درصدی داشته است. در سال ۹۹ حجم معاملات پلیمرها در بورس کالا ۳میلیون و ۴۳۸هزار تن بوده که رشد ۹۳/ ۵درصدی در حجم معاملات و در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، افزایش ۱۰۰ درصدی در فروش ریالی داشته است. ترکیبات شیمیایی نیز با حجم معامله یکمیلیون و ۶۹۹ هزار تن، رشد حجمی ۲۴ درصدی و رشد ۸۲ درصدی در ارزش فروش را نسبت به سال ۹۸ به خود اختصاص داده بود.

تا پایان هفته منتهی به ۱۲ شهریورماه ۱۴۰۰ حجم کل معاملات محصولات پتروشیمی در بورس کالا ۲میلیون و ۲۹۱هزار تن به ارزش ۵۵هزار و ۴۳۵میلیارد تومان بود که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از لحاظ حجم ۵ درصد کاهش و از لحاظ ارزش ۱۰۶ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد داشته است.

تا نیمه شهریورماه امسال حجم معاملات پلیمرها یکمیلیون و ۵۴۱ هزار تن و ارزش معاملات ۴۴هزار و ۸۵۰میلیارد تومان بوده که از لحاظ حجم افت ۳/ ۶درصدی و از لحاظ ارزش افزایش ۱۰۳ درصدی داشته است. این آمارها نشان میدهد که متوسط بهای پلیمرها و محصولات شیمیایی در بورس کالا نسبت به سال گذشته تقریبا دو برابر شده است.

اینکه حجم معاملات در بورس کالا کاهش محدودی داشته، در نگاه اول این ذهنیت را مطرح میکند که شاید حجم تولید در صنایع تکمیلی کاهشی بوده، ولی برآوردهای انجمن ملی صنایع پلیمر ایران این نتیجه را نشان نمیدهد. با توجه به نوسان بهای ارز و فراز و فرود آن شاهد هستیم که واحدهای تولیدی حجم کمتری مواد اولیه در مقایسه با سال قبل در انبارهای خود ذخیره کردهاند و البته میزان محصول نهایی تولیدشده در انبارها افزایش یافته است. دلیل اصلی کاهش حجم معاملات در بورس کالا را میتوان این نکته قلمداد کرد، بنابراین حجم تولید کاهش نداشته است و حتی برآورد میشود که در مقایسه با سال گذشته تقویت شده باشد. پس بهطور کلی اوضاع در صنایع تکمیلی را میتوان متعادل و رو به رشد ارزیابی کرد که نکته مثبتی در مسیر زنجیره ارزش در صنایع پتروشیمیایی است. روند خرید و نصب ماشینآلات و همچنین احداث و افتتاح واحدهای جدید در حوزه صنایع تکمیلی صنعت پتروشیمی خود محرکی برای رشد تولید و افزایش اشتغال در این حوزه به شمار میرود.

سالهاست که رگولاتوری در صنعت پتروشیمی از درخواستهای صنایع تکمیلی بوده است. رگولاتوری در زنجیره ارزش چگونه بوده و به چه تنظیمگریهایی نیاز دارد؟

رگولاتوری که معادل آن را میتوان تنظیمگری به شمار آورد، یکی از ارکان مهم هر بازار و صنعتی محسوب میشود. مهمترین دلیل برای تلاش با هدف تنظیمگری در بازارها تقویت حجم تولید و رشد ارزشآفرینی و اشتغالزایی است که ارزش افزوده بالایی در صنایع تکمیلی دارد. عمقبخشیدن به تولید کالای نهایی و استمرار تولید، فروش و صادرات مهمترین هدف در تنظیمگری بازار مواد اولیه است که بهشدت تعقیب میشود.

در کنار این تعریف، بازبینی و تبعیت از قوانین و مقررات رکن دیگری است که به آن توجه شده و هماکنون در بازار محصولات پتروشیمیایی با محوریت بورس کالا در سایه قوانین و اسناد بالادستی، تبعیت از دستورالعمل تنظیم بازار به یک اصل اساسی بدل شده است. این در حالی است که بهروزرسانی آن به صورت مستمر ادامه دارد.

نکته مهمی که در مسیر توسعه صنایع تکمیلی با محوریت تولید و صادرات باید به آن توجه کرد، قوانین و دستورالعملهای گمرکی و مالیاتی است که اگر چه به بازبینی نیاز دارد ولی در مسیر مدیریت بازار، باید به این موارد نیز توجه کنیم که به شفافیت بیشتر بازار در حوزه مالیات ارزشافزوده کمک کرده و فضا را برای تولیدکنندگان واقعی تسهیل میکند؛ اگرچه به چابکی بیشتری نیاز دارد. در حوزه گمرکات باید توسعه صادرات با محوریت صنایع تکمیلی را یک هدف عنوان کرد که خروجی آن افزایش ارزآوری و تعدیل نگرانیها از این مسیر خواهد بود. اما حمایت واقعی از صنایع تکمیلی پتروشیمی مستلزم در اختیار قرار داشتن امن و مستمر مواد اولیه است. در برخی گروههای کالایی بهوضوح میتوان نیاز بیشتر به تامین مواد اولیه را مشاهده کرد، آن هم در شرایطی که سرمایهگذاریها بر تولید محصولات پتروشیمی مورد نیاز بازار در بالادست طی سالهای گذشته، متوازن با رشد تقاضا در صنایع تکمیلی نبوده است. نکته دیگر آنکه آمارهای صادرات از ارقام برجستهای در حوزه پلیمرها حکایت دارد که در صورت رشد عرضه مواد اولیه در بازار داخلی با قیمت رقابتی، پتانسیل حمایت جدیتر از تولید در صنایع تکمیلی ایجاد خواهد شد.

آمارهای موجود در زمینه ظرفیت خالی در صنایع تکمیلی از ارقام متنوعی حکایت دارد که بعضا تا ۱۲ میلیون تن و بیشتر عنوان میشود. این مطلب زیرساخت قدرتمندی برای حمایت از حجم تولید و اشتغالزایی در کشور است و باید از این پتانسیل حداکثر استفاده را برد؛ اگرچه به زیرساختهایی نیاز دارد. مهمترین زیرساخت برای رونق تولید در صنایع تکمیلی و زنجیره ارزش، تسهیل فضای کسبوکار و تقویت حضور در بازارهای هدف است که این موارد به حاکمیت بازگشته و به تفکیک وظایف هر بخش از آن منجر میشود. نهادها یا وزارتخانههایی همچون وزارت امور خارجه یا سازمان توسعه تجارت که نقش برجستهای در حمایت از تولید و صادرات دارند، در نهایت حضور در بازارهای هدف را تسهیل کرده، آن را سرعت میبخشند. استفاده از ظرفیتهای تجاری با حضور در پیمانهای تجاری دوجانبه و چندجانبه، کاهش تعرفه واردات به کشورهای هدف و حمایت از بازاریابی و فروش در کشورهای دیگر از آن جمله است. این مطلب فرصتی است که بهسادگی نمیتوان مشابهی برای آن پیدا کرد.

آخرین وضعیت قیمتگذاری چگونه است و آیا نرخهای پایه موجود، نیازهای صنایع تکمیلی را برآورده کرده است یا مورد نقد قرار دارد؟

نرخگذاری محصولات پتروشیمی در بورس کالای ایران بر مبنای دو متغیر بهای نیمایی ارز و قیمتهای جهانی است. در ماههای اخیر، اتفاقات مهمی در بازارهای مختلف جهانی رخ داده که قیمتها را متنوع کرده است. بهعنوان مثال قیمتها در بازارهای شرقی با محوریت آسیای جنوب شرقی و چین با اروپا اختلاف فاحشی دارد.

هزینه حمل بالا و بعضا در اختیار نداشتن کشتی برای بسیاری از تولیدکنندگان و تجار در دنیا به یک ریسک جدید بدل شده که در شیوع ویروس کرونا این موارد به تعمیق بیشتر پیچیدگیهای بازار منتهی شده است. تمامی این موارد موجب شده است تا اختلاف نرخ بین بازارهای مختلف افزایش یابد؛ بنابراین چهره جدیدی از قیمتها را شاهد هستیم. از این مطلب بسیاری از بازارها منتفع شدهاند و قیمت مواد اولیه برای برخی از تولیدکنندگان پایینتر بوده، به همین دلیل بازارهای صادراتی بیشتری را در اختیار میگیرند.

این یکی از ریسکهای مهم قیمتگذاری در بازار داخلی است، تا جایی که شاهد هستیم با احتساب دلار نیمایی قیمتهای مورد معامله در بورس کالا از قیمت رقبا در بسیاری از نقاط جهان بالاتر است. همین مطلب فضا را برای مصرفکننده داخلی محصولات نهایی و همچنین صادرکنندگان مصنوعات پلیمری محدود کرده و در برخی بازارهای جهانی و منطقهای حتی برای تولیدکننده داخلی فرصت حضور را از بین برده است. این نکته را باید مورد بررسی دقیق قرار داد. پیگیریهایی هم در این خصوص صورت گرفته و تلاشها برای بازبینی شیوه قیمتگذاری هنوز ادامه دارد.

اما رقابت هم نکته دیگری است که در ماههای گذشته برای بسیاری از تولیدکنندگان در صنایع تکمیلی به یک مشکل بدل شده بود که بهرغم فاصله قیمتهای پایه با نرخهای رقبا، مجبور بودند هزینه رقابت را نیز تحمل کنند.

با توجه به رقابت قیمتی، مخصوصا در شرایط رشد قیمت ارز آزاد، شاهد رقابت برای خرید بودیم که خروجی آن، این است که پتروشیمیها منتفع و صنایع تکمیلی و در نهایت مصرفکننده متضرر میشوند. بهعنوان یک نمونه مشخص، تا اواسط شهریورماه، ۱۹۰۰ میلیارد تومان هزینه رقابت تنها در گروه کالایی پلیمرها در بازار اصلی بورس کالا صرف شده است.

این رقم برای صنایع تکمیلی در کشور معنادار است و با همین عدد قطعا چندین واحد تولیدی تراز اول در جهان احداث میشد، ولی به جای پرداختن به توسعه، به حساب پتروشیمیها واریز شد. در صورتی که این شرایط ادامه پیدا کند، قطعا در برخی کالاها به این نتیجه خواهیم رسید که اگر پتروشیمی نداشتیم بهتر بود، یعنی مزیت نسبی صنعت ما به ریسک سیستماتیک برای برخی کالاها بدل شده است.

با توجه موانع ارزآوری شرکتها، صنایع تکمیلی چه نقشی در گذار از بحران ارزی فعلی بر عهده دارند؟

در ابتدا باید به این نکته بهوضوح اشاره کرد که صادرات محصولات پتروشیمی خام تحریمپذیر است و ریسک بازگشت ارز دارد. محمولهها نیز قابل رهگیری هستند، بنابراین ریسکهای خاص خود را دارند. در برابر این واقعیت شاهد هستیم که صادرات صنایع تکمیلی تحریمپذیر نیست، تولید مستمر، اشتغالزایی و ارزآوری فزاینده داشته و مشکل بازگشت ارز حاصل از صادرات را ندارد.

بهطور دقیقتر میتوان گفت که صادرکننده صنایع تکمیلی با حجم پایین محمولهها و قیمت و ارزش افزوده بالاتر روبهروست، بازارهای بهشدت متنوعی دارد و دقیقا با محوریت بخش خصوصی صورت میپذیرد. در خصوص ریسک عدم بازگشت ارز حاصل از صادرات این صنایع نیز باید عنوان کرد که سود عملیاتی در این صنعت با احتساب تورم و در مقایسه با صنایع بزرگ بالادستی رقم برجستهای نیست، ولی تولیدکننده بخش خصوصی در صنایع تکمیلی بهشدت به سرمایه در گردش برای استمرار تولید نیاز دارد. بنابراین اغلب واحدها حتی امکان ذخیرهکردن ارز حاصل از صادرات خود را ندارند. این در حالی است که تاکنون و به مرور زمان شاهد روند صعودی قیمت مواد اولیه و هزینههای تولید بودیم. بنابراین ضعف نقدینگی در این شرایط بیش از قبل برجسته میشود. نکته دیگر آنکه در سالهای اخیر حجم تولید در صنایع تکمیلی صنعت پتروشیمی رشد فزایندهای داشته و در آمارهای رسمی به آن اشاره شده است. پس تسهیل فضای کسبوکار برای این گروه صنعتی میتواند اثرگذاری برجستهتری بر ارزآوری در مقایسه با صنایع بزرگ بالادستی داشته باشد، آن هم در وضعیتی که ریسک انتقال ارز را در بر ندارد، پس به سرمایهگذاری بسیار کمتر و اشتغالزایی بزرگتری منتهی خواهد شد. به جرات میتوان گفت که بخشی از آینده صنعت و ارزآوری را باید صنایع تکمیلی پتروشیمی و صنعت پلاستیک به شمار آورد.

در برنامههای دولت جدید از ایجاد یکمیلیون واحد مسکونی جدید نام برده شده است. اثرات این تصمیم بر بازار و صنعت پلیمرها چگونه است؟

در صورت اجرا به بازار پلیمرها همچون PVC، پلیکربنات، برخی پلیاتیلنها و حتی پروپیلنها و همچنین بعضی از ترکیبات شیمیایی مورد نیاز در مصالح ساختمانی همچون سود کاستیک تقاضای جدیدی اضافه خواهد شد. بنابراین نیاز به افزایش حجم عرضهها و رشد معاملات مواد اولیه را شاهد خواهیم بود. این نکته را باید بسیار مهم ارزیابی کرد؛ زیرا با رشد تقاضای محصولات نهایی نیاز به تغذیه بازار از مواد اولیه تقویت میشود. بنابراین از هماکنون باید منتظر تصمیمات دولت باشیم تا در نخستین فرصت بتوانیم نیازهای مختلف را برآورده کنیم.

باید تاکید کرد که صنایع تکمیلی این توانمندی را دارند تا در صورت تامین مواد اولیه، محصولات مورد نیاز صنعت ساختمان را تامین کنند. صنایع فعال در زنجیره ارزش محصولات پتروشیمیایی از این تصمیم حمایت کرده و آمادگی خود را برای تامین کالاهای تولیدی در صنایع تکمیلی پتروشیمیایی اعلام میدارند.

*آمارها نشان میدهد که حجم فروش داخلی مواد اولیه پتروشیمیایی در کشور برای سال گذشته 5میلیون و 141 هزار تن در بورس کالا بوده که 3میلیون و 438 هزار تن آن را پلیمرها تشکیل دادهاند. این رقم بدون در نظر گرفتن مواد اولیه وارداتی یا استفاده از مواد اولیه ضایعاتی و بازیافتی است. برآوردها از مصرف واقعی انواع پلیمرها در صنایع تکمیلی در زنجیره ارزش این کالاها در کشور رقمی نزدیک به 5میلیون تن در سال به صورت خوشبینانه است. حال در شرایطی که به ازای مصرف هر تن پلیمر در کشورمان یا اقصینقاط جهان 170 هزار شغل مستقیم ایجاد میشود، رقم اشتغالزایی زنجیره صنعت پلیمرها را باید 850هزار نفر عنوان کرد. این رقم برای پلیمرها خوشبینانه ارزیابی میشود، اما در صورت افزودهشدن اشتغالزایی در صنایع شیمیایی، به احتمال بسیار زیاد این رقم اشتغال مستقیم محقق میشود؛ بنابراین بهوضوح از گستردهترین حوزه اشتغالزایی صنعتی در کشور صحبت میکنیم.