غفلت مسئولان ایران از زغال‌سنگ، سهوی یا عمدی؟ تولید ۶۲درصد برق و ۹۰درصد فولاد دنیا با زغال‌سنگ؛ سهم ایران تقریباً صفر

براساس آخرین آمار، ایران از نظر ذخایر زغالسنگ در حد متوسط جهانی است به طوری که ذخایر زمینشناسی زغالسنگ در ایران حدود 14 میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود 1.2 میلیارد تن برآورد شده است. در حال حاضر تنها خریدار عمده زغالسنگ داخل کشور شرکت ذوبآهن اصفهان است و میزان مصرف سایر واحدهای صنعتی در مقایسه با آن چندان زیاد نیست.

این در حالی است که در دنیا، بیشترین میزان زغالسنگ در تولید انرژی الکتریکی مصرف میشود و در رتبه بعدی صنایع فولادسازی و صنایع تولید سیمان قرار دارند. از زغالسنگ در صنایع دیگر نیز استفاده میشود که میتوان از مهمترین آنها به پالایش آلومینا، کاغذسازی، صنایع شیمیایی و دارویی، زغال قیری پالایش شده، بازیابی گاز آمونیاک برای تولید کود شیمیایی، رنگدانهها، گرافیت برای الکترودها، تصفیه آب، مواد آرایشی و بهداشتی، سوخت مایع، محصولات پلاستیکی و فیبرها، تولید فلزات، آلیاژها، فروآلیاژها و... اشاره کرد.

ولی با وجود مصارف بسیار بالای زغالسنگ در دنیا، سیاستهای راهبردی در حوزه زغالسنگ در ایران نسبت به دنیا متفاوت است. در ایران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایهگذاری و توسعه بخش زغالسنگ مغفول مانده است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاستهای توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده که تنها تولیدکنندههای فولاد به روش کوره بلند از زغالسنگ استفاده کنند.

در ایران فقدان استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمایهگذاری در بخش معدن و به طور خاص معادن زغالسنگ شده است. این در حالی است که کشورهای توسعهیافته چشمانداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کردهاند و با اتخاذ سیاستهای راهبردی، مسیر سرمایهگذاری و توسعه معادن و صنایع معدنی را مشخص میکنند. برای مثال کشور استرالیا در حوزه تأمین انرژی تأکید ویژهای بر زغالسنگ کرده است.

از مهمترین چالشهای معادن زغالسنگ میتوان به نبود معیار شفاف برای تعیین قیمت زغالسنگ، ایمنی پایین معادن، عدم بهکارگیری تکنولوژی و ماشینآلات روز دنیا در بهرهبرداری از معادن جهت تولید کنسانتره زغالسنگ با کیفیت قابل قبول و ویژگیهای زمینشناسی معادن زغالسنگ ایران اشاره کرد که مشکلات زیادی را برای معدنکاران زغالسنگ و مصرفکنندگان این محصول ایجاد کرده است.

برای بررسی بیشتر وضعیت معادن زغالسنگ با «سعید صمدی» دبیر انجمن زغالسنگ کشور گفتگو کردهایم.

متن این گفتوگو را در ادامه بخوانید:

 آقای مهندس در آغاز بحث، وضعیت فعلی معادن زغالسنگ کشور را چگونه ارزیابی میکنید؟

صمدی: طبق اکتشافات زمینشناسی حدود 14 میلیارد تن ذخیره زمینشناسی زغالسنگ در کشور وجود دارد. البته ما یک و دو دهم میلیارد تن ذخیره قطعی داریم که اگر تقاضا در کشور افزایش داشته باشد و قیمتها هم مناسب تعیین شود سرمایهگذاری در زغالسنگ افزایش و حتی میتوان به افزایش ذخایر قطعی هم امیدوار بود. براساس اطلاعات امروز زغالسنگ یک منبع ارزان انرژی به شمار میآید و همین امر عاملی شده تا کشورها تمرکز زیادی بر استفاده از این محصول داشته باشند.

در حال حاضر 62 درصد برق دنیا با زغالسنگ تولید میشود، علاوه بر این تولید 90 درصد فولاد دنیا با زغالسنگ است و همین امر نشان میدهد دنیا به اهمیت زغالسنگ پی برده و به صورت یک انرژی ارزانقیمت، تمام استفاده خود را از آن میبرد. اما متأسفانه در ایران تأمین منابع مالی برای تجهیز، نوسازی معادن و سرمایه در گردش از جمله چالشهای اساسی معدنکاران زغالسنگ است. هزینههای معدنکاری زغالسنگ بسیار بالاست و شامل دو بخش عمده است؛ بخش اول هزینههای تجهیز و آمادهسازی معدن است که حدود 50 درصد کل هزینههاست و بخش دوم هزینههای مربوط به نیروی انسانی فعال در معدن است.

علاوه بر این، معدنکاران زغالسنگ تجهیزات قدیمی برای استخراج و فرآوری در اختیار دارند که همین امر باعث کاهش بازدهی، افزایش هزینه تعمیر و نگهداری تجهیزات، کاهش کیفیت زغالسنگ و در نتیجه افزایش قیمت تمامشده زغالسنگ داخلی نسبت به زغالسنگ خارجی میشود.

در حال حاضر حدود 130 معدن زغالسنگ در کشور وجود دارد که از این تعداد 100 معدن فعال است اما در مجموع از میان 130 معدن زغالسنگ میتوان گفت 20 معدن، 95 درصد زغالسنگ کشور را تولید میکنند.

*نامه نوشتیم ما پول نمیخواهیم فقط راهکارهای ما را بشنوید اما توجهی نکردند

اخیراً رئیس جمهور در بازدید از معدن زغالسنگ طبس صحبتهایی را در حمایت از بخش معادن زغالسنگ مطرح کرده است؛ به نظر شما در شرایط فعلی دولت باید چه حمایتی از این معادن داشته باشد؟

صمدی: طبق دستور آقای رئیسی که به حق در موقعیت مناسبی صادر شده قرار است زغالی وارد کشور نشود. بر همین اساس ما باید برای تأمین نیاز داخل سالانه هشت میلیون تن زغال خام استخراج کنیم که این رقم در یک میلیارد و دویست میلیون تن ذخیره قطعی اصلاً عدد حساب نمیشود. به این ترتیب برای اجرای دستور آقای رئیس جمهور در ممنوعیت واردات زغالسنگ باید معادن کشور در سال 8 میلیون تن زغال استخراج کنند.

رئیس جمهور معتقد است کشور ما با این همه منابع نباید وابسته به خارج باشد. یک هفته بعد از دستور آقای رئیسی ما یک نامه به وزارت صنعت نوشتیم که جلسه بگذارید تا ما راهکارهای لازم را برای حل مشکلات معادن زغالسنگ ارائه دهیم. البته ابتدای نامه هم قید کرده بودیم که هیچ پولی نمیخواهیم. گفتیم یک کارگروه پشتیبانی زغالسنگ تشکیل دهید تا ما ایدههای خود را مطرح کنیم. حتی گفتیم با این روند فعلی نه تنها به سمت خودکفایی نمیرویم بلکه نزول تولید هم به وجود خواهد آمد. اما با توجه به اینکه هنوز معاونتها مشخص نشدهاند پاسخی مناسبی به این نامه داده نشده است.

البته در اینجا باید این نکته را متذکر شوم که زغالسنگ یک صنعت اشتغالزا است زیرا اساس فعالیت آن بر مبنای نیروی انسانی است. بر همین اساس اگر 10 هزار میلیارد تومان به عنوان مثال در صنعت فولاد سرمایهگذاری کنیم حداقل 1000 شغل میتوان ایجاد کرد اما اگر 10 هزار میلیارد تومان در زغال سرمایهگذاری شود حداقل 6 یا 5 هزار نفر ایجاد شغل میشود. بنابراین برای کشوری مانند ما که مشکل نیروی کار دارد صنعت زغالسنگ با اندک سرمایهگذاری میتواند یک تعداد زیادی اشتغال به وجود آورد.

*قیمت زغالسنگ ایران نصف قیمت جهانی است اما یک میلیون و 200 هزار تن زغالسنگ وارد میکنیم

امروز 50 درصد نیاز ما در بخش زغالسنگ وارد میشود این در حالی است که اگر افزایش تولید داشته باشیم بازار برای آن وجود دارد. این موضوع نکته بسیار مهمی است که ما مشکل بازار نداریم.

در حال حاضر مشابه زغال ما در دنیا تنی 300 دلار است و بدترین نوع زغال قیمت جهانی آن 250 دلار تعیین شده است. اما قیمت زغالسنگ ایران امروز 3200 تا 3500 است یعنی نصف قیمت جهانی.

در خصوص نیاز داخل باید بگویم در بخش کنسانتره یک میلیارد و 800 میلیون تن سال گذشته تولید داشتیم اما ما 3 میلیون تن مصرف داریم و تقریباً یک میلیون و 200 هزار تن از خارج وارد کردهایم.

دلیل توجه ویژه کشورهای توسعهیافته به زغالسنگ چیست و چرا ما از پتانسیل بالای این بخش استفاده نمیکنیم؟

صمدی: در دنیا از زغالسنگ برای مصرف انرژی و صنایع فولادسازی استفاده میکنند به نحوی که 85 درصد زغالسنگ دنیا در انرژی مصرف میشود زیرا زغالسنگ یک منبع انرژی بسیار ارزان است. امروز تولید زغالسنگ دنیا سالی 8 و نیم میلیارد تن است. اما متأسفانه در ایران سهم زغالسنگ به عنوان یک منبع انرژی و حرارت تقریباً صفر است و هیچ نقشی ندارد.

امروز قیمت جهانی هر مترمکعب گاز 35 تا 40 سنت است. در ایران بعد از سختگیری بسیار در دولت گذشته قیمت هر مترمکعب گاز برای صنایع 750 تومان شده است. در بخش مصرف خانگی هم که اصلاً مبلغی گرفته نمیشود. این موجب میشود کسی دنبال مابقی منابع انرژی نرود و همه فشارها بر مصرف گاز باشد. با این حجم مصرف بالا تازه دولت اعلام کرده که زمستان امسال میتواند 80 درصد گاز را تأمین کند. این در حالی است که اگر ما به سمت سایر منابع انرژی رفته بودیم امروز با کسری گاز و قطعی آن روبهرو نمیشدیم. باید بدانیم گاز را نمیتوان ذخیره کرد اما زغالسنگ امکان ذخیره داشته و میتوان از انرژی ارزان آن به نحو مناسبی استفاده کرد.

با توجه به پتانسیل بالای زغالسنگ آیا امروز امکان استفاده از این انرژی ارزان در صنایع است؟ زیرساختهای آن فراهم است؟

صمدی: برای استفاده از این سوخت باید یک فرایند در صنایع به وجود آید تا طی چند سال بخشی از صنایع را به سمت استفاده از زغالسنگ حرکت داد. به عنوان مثال صنایع سیمان امروز 70 میلیون تن تولید دارند، اگر قرار باشد به جای گاز از زغالسنگ استفاده شود حداقل 5 یا 6 میلیون تن مصرف زغالسنگ دارند. برای تغییر در مصرف انرژی سیمان یک پروسه 6 تا 7 ماهه نیاز است. اما وقتی سیمانیها میبینند که میتوان مشتقات نفتی را با 95 درصد یارانه خریداری کرد هیچ وقت به دنبال استفاده از زغالسنگ نخواهند رفت.

*یارانههای انرژی در کشور یک آفت بزرگ است/ پرداخت 450 هزار میلیارد تومان یارانه انرژی

این که میگویند یارانههای انرژی در کشور ما یک افت بزرگ است حرف درستی است زیرا سالانه 450 هزار میلیارد تومان بابت یارانه انرژی هزینه میشود که اگر قرار است هر اصلاحاتی در کشور انجام شود باید از همین یارانههای انرژی شروع کرد. امروز صنعت سیمانی که عادت کرده با یارانه 90 درصد کار کند اصلاً از زغالسنگ آن هم با قیمت جهانی استفاده نخواهد کرد.

تمام فولادسازیهایی که در 40 سال اخیر راهاندازی شدهاند اساس آنها استفاده از گاز بوده است؛ در حالی که در دنیا 90 درصد فولاد دنیا با زغال تولید میشود. اصلاً ضرورتی ندارد از گاز استفاده کرد چرا که گاز یک سوخت تمیز و لوکسی است.

*با قیمتهای فعلی سرمایهگذاری در زغالسنگ منطقی نیست

به اعتقاد شما عدم توازن در قیمت حاملهای انرژی عاملی شده تا کمتر صنعتی به فکر استفاده از زغالسنگ باشد؟

صمدی: بله دقیقاً! البته باید این نکته را بگویم که اگر قیمت زغالسنگ اصلاح شود شاید بتوان به افزایش سرمایهگذاری در این بخش امیدوار بود. برای یک معدن زغالسنگ که میخواهد 100 هزار تن محصول استخراج کند، 3 هزار متر باید تونل حفر شود که هزینه دارد. در نهایت یک عددی در میآید که با قیمتهای فروش نه تنها سودی عاید نمیشود بلکه توجیه اقتصادی هم ندارد. امروز تولید 3.5 میلیون تن است اما مصرف کشور 5.5 میلیون تن است.

در حال حاضر صادرات زغالسنگ ممنوع است؟

صمدی: بله. اتفاقاً ما به وزارت صنعت نامه نوشتهایم که شما قیمت داخل را به نفع فولادسازان پایین نگه داشتهاید، حداقل بگذارید معادن بخشی از محصولات را صادر کنند که مورد موافقت وزارت صنعت قرار نگرفته است. حتی گفتهایم زغال را با همان قیمت تمام شده در بندرعباس خریداری کنید اما قیمتها را افزایش نمیدهند.

من 3 تا معدل زغالسنگ را صفر تا صد راهاندازی کردهام. دو تا در کرمان و یکی در گیلان بوده است. آخرین معدنی که ساختهام 300 هزار تن در سال تولید میدهد. اما اگر امروز به من یک ذخیره 50 میلیون تنی بدهند و بگویند یک معدن در اینجا احداث کنید اگر همین امروز شروع کنم 4 سال آینده به تولید خواهد رسید. به من بگویید 4 سال دیگه کی مرده است و کی زنده؟ وقتی قیمت داخلی را مصنوعی پایین نگه میدارند کسی به دنبال سرمایهگذاری جدید نمیرود.

*پولی که از ذوبآهن به جیب کارگر چینی و اندونزی میرود چرا در کشور خودمان هزینه نمیشود؟

بحث ما با وزارت صنعت این است که مگر کارگران زغالسنگ کارگران ضعیف و آسیبپذیری نیستند، چرا قیمت زغالسنگ را اصلاح نمیکنید؟ قیمت زغال باید با محاسبه قیمت جهانی به همراه هزینه حمل تا بندرعباس باشد. حرف بیربطی هم نمیزنیم؛ پولی که از ذوبآهن به جیب کارگر چینی و اندونزی میرود چرا در کشور خودمان هزینه نمیشود تا در جیب کارگر ایرانی برود؟ اما آنها پیش خودشان میگویند اگر ما قیمت 3 هزار تومان را به 4500 رساندیم، درست است ظریفت تولیدی ایجاد میشود اما تا 3 سال آینده از کجا معلوم ما مدیر باشیم؟

همیشه هم میگویند زغال ایران بد است در حالی که ما زغال بد و خوب نداریم بلکه زغال با مارکهای مختلف داریم. بهترین زغالسنگ دنیا برای استرالیا است که تنی 600 دلار قیمت آن است و ما هیچ وقت ادعا نداریم که زغال ما همانند زغال استرالیا است و هیچوقت ذوبآهن هم نمیتواند همچین زغالی را خریداری کند. زغالسنگ 10 مشخصه دارد که اگر این مشخصهها را در یک جدول قرار دهیم میبینیم که زغال ما کدام یک از مشخصهها را دارد و قیمت آن چقدر است.

به اعتقاد شما زغالسنگ داخلی کیفیت لازم را دارد و نباید تو سر تولید داخلی بزنند؟

صمدی: در زمان جنگ تحمیلی یک کیلو زغال وارد کشور نشد چون دولت آن زمان پول نداشت. در آن مقطع حداقل ذوبآهن با تمام ظرفیت به فعالیت ادامه میداد. در 6 ماهه نخست سال 97 یک جلسه با وزارتخانه داشتیم و گفتند زغال بد است و اگر بد است اجازه بدهید ما صادر کنیم و شما برای خودتان وارد کنید. بعد از مدتی با صادرات یک بازار برای زغالسنگ ایران پیدا شد و دوباره ممنوعیت صادرات را اجرایی کردند.

*از اوایل دهه 80 دولت یک ریال در سنگ آهن سرمایهگذاری نکرده است

در حال حاضر ذوبآهن کسری زغالسنگ خود را وارد میکند؟

صمدی: بله آن هم با قیمتهای بالا وارد میکند. صنعت زغالسنگ 10 درصد سرمایهگذاری به سرمایه خارجی متکی و 90 درصد داخلی است. همه دوست دارند در این گونه صنایع سرمایهگذاری کنند زیرا در شرایط تحریم دچار آسیب نمیشود.

به عنوان نمونه قیمت تولید سنگ آهن در اوایل دهه 80 حدود 10 یا 11 میلیون تومان بود. آن زمان صادرات سنگ آهن را آزاد کردند و قیمت سنگ آهن ایران نزدیک به قیمت جهانی و موج عظیمی از سرمایهگذار به سمت سنگ آهن سرازیر شد. از آن طرف، تولید از 12 میلیون تن به 50 میلیون تن رسید. از اوایل دهه 80 دولت یک ریال در سنگ آهن سرمایهگذاری نکرده است.

وقتی دولت موانع صادراتی ایجاد میکند و قیمتهای تمام شده بالاتر از قیمتهای تعیین شده باشند، در نهایت یکسری از تولیدات در بلندمدت از رده خارج میشوند. زغالسنگ باید قیمت آن اقتصادی و واقعی شود که تولیدکننده به سمت زغالسنگ بیاید وگرنه با این تولید فعلی سرمایهگذاری جدید اقتصادی نیست.

*بعد دلار 3 هزار تومانی سرمایهگذاری جدیدی در معادن زغالسنگ نشد

با وجود این مشکلات در بخش معادن زغالسنگ چه میزان پروانه بهرهبرداری صادر شده؟ آیا رشدی در این بخش داشتهایم؟

صمدی: در حال حاضر یک میلیون و 700 هزار تن مجوز برای معادن جدید صادر شده است و بسیاری از این معادن از تعهدات خود عقب هستند.

 با این اوضاع چرا مجوز میدهند؟

صمدی: چون کشور نیاز به زغال دارد و باید مجوزها را بدهند. اما جالب اینجاست در عمده مجوزها کسانی ورود پیدا کردهاند که معدنکار حرفهای نبوده و با تصور اقتصادی بودن معادن زغالسنگ به این بخش آمدهاند. در حال حاضر این 3 میلیون و 200 هزار تنی که تولید میشود در معادنی است که با دلار هزار تومانی تأسیس شدهاند. به عبارتی بعد دلار 3 هزار تومانی سرمایهگذاری جدیدی در معادن زغالسنگ انجام نشده است.

از طرف دیگر یکسری از معادن هم به سمت نزول تولید رفتهاند زیرا به سمت آمادهسازی جدید نمیروند. به عنوان نمونه تولید کرمان 300 هزار تن است؛ این در حالی است که قبلاً تولید 750 هزار تنی داشت.

در حال حاضر متولی اصلی بخش معادن زغالسنگ وزارت صنعت و «ایمیدرو» است؟

صمدی: بله وزارت صنعت باید به عنوان حاکمیت، سیاستگذاری معدنی را انجام دهد. علاوه بر این، ایمیدرو هم قرار بود کل معادن را واگذار کند و فقط راهنما و هدایتکننده بخش خصوصی باشد. به نوعی نقش دیدهبان را برای بخش خصوصی ایفا کند تا هر بخش خصوصی که میخواهد فعالیت کند از ایمیدرو اطلاعات و راهنمایی بگیرد. قرار نبود ایمیدرو بحث حاکمیتی را انجام دهد؛ صرفاً قرار بود یک سازمان توسعهای باشد اما متأسفانه امروز از ماهیت توسعهای فاصله گرفته و به نوعی رقیب بخش خصوصی شده است.

 براساس تأکیدات رهبری در جایگزینی بخش معدن به جای درآمدهای نفتی باید سیاستگذاری مناسبی برای توسعه بخش معدن به کار گرفته میشد اما با توجه به صحبتهای شما همچنان بخش معدن با بیمهری روبهرو است و خبری از رفع مشکلات این حوزه نیست.

صمدی: متأسفانه هیچ گامی حداقل در معادن زغالسنگ برداشته نشده است. در حال حاضر 3 ماه از روی کار آمدن دولت جدید میگذرد و هنوز تکلیف معاونتها مشخص نیست و همین موضوع هم عاملی شده تا در مقام اجرا اقدامات مؤثر انجام نشود. ما تکمشتری هستیم و نمیتوانیم قیمتها را افزایش دهیم. از طرفی فروش هم با قیمتهای فعلی برای معادن به صرفه نیست.

امروز 45 درصد نیاز کشور در بخش زغالسنگ وارد میشود که این رقم کمی نیست. در صورت عدم رفع مشکلات معدنکاران این رقم در آینده افزایش هم خواهد داشت.

*خروج سالانه 350 میلیون دلار از محل واردات زغالسنگ

دولت اگر بنا نیست که بر زغالسنگ به عنوان یک انرژی داخلی کار کند حداقل در زغال کُکشو که سالی 8 میلیون تن مصرف داخلی داریم سرمایهگذاری شود. وگرنه روز به روز شرایط سختتر خواهد شد و واردات بیشتر میشود. در ذوبآهن هم این اراده وجود ندارد و این پیشفرض را دارد که الآن زغال را ارزان بخرد، دیگر چه کار دارد در سه سال آینده چه اتفاقی میافتد.

اگر حساب کنیم یک میلیون و 400 هزار تن زغال سنگ با متوسط تنی 250 دلار وارد شده باشد، رقمی نزدیک به 350 میلیون دلار ارز از کشور خارج شده که این رقم کمی نیست. ما میتوانیم صرفهجویی ارزی داشته باشیم. اگر دو سال این رقم را روی هم بگذاریم میتوانیم با آن یک ذوبآهن بسازیم.