آلارم بحران جهانی کودهای شیمیایی

جنگ در اوکراین باعث ایجاد بحرانی کمسابقه در بازار جهانی کودهای شیمیایی شده و تحریمهای غربی علیه روسیه، عملا امنیت غذایی جهان را در معرض شدیدترین خطرات و تهدیدات قرار داده است. روسیه بهعنوان مهمترین و بزرگترین صادرکننده کودهای شیمیایی در جهان، تحت فشار تحریمها بخشی از بازار خود را از دست داده است. اما این امر بیش از آنکه به روسیه و اراده پوتین برای آزادسازی شرق اوکراین خدشهای وارد کند، تمام کشورهای جهان و بهخصوص فقیرترین آنها را در لبه پرتگاهی قرار داده که میتواند به ناآرامیهای اجتماعی، قحطی و مرگ میلیونها نفر منجر شود. از این رو، به نظر میرسد تنها راه خروج از بحران موجود در بازار کودهای شیمیایی و عرضه محصولات غذایی، لغو دستکم بخش عمدهای از تحریمهای مختلفی باشد که از کشتیرانی تا روابط بانکی روسها را تحتالشعاع قرار داده است.

جنگ در اوکراین باعث ایجاد بحرانی کمسابقه در بازار جهانی کودهای شیمیایی شده و تحریمهای غربی علیه روسیه، عملا امنیت غذایی جهان را در معرض شدیدترین خطرات و تهدیدات قرار داده است. روسیه بهعنوان مهمترین و بزرگترین صادرکننده کودهای شیمیایی در جهان، تحت فشار تحریمها بخشی از بازار خود را از دست داده است. اما این امر بیش از آنکه به روسیه و اراده پوتین برای آزادسازی شرق اوکراین خدشهای وارد کند، تمام کشورهای جهان و بهخصوص فقیرترین آنها را در لبه پرتگاهی قرار داده که میتواند به ناآرامیهای اجتماعی، قحطی و مرگ میلیونها نفر منجر شود. از این رو، به نظر میرسد تنها راه خروج از بحران موجود در بازار کودهای شیمیایی و عرضه محصولات غذایی، لغو دستکم بخش عمدهای از تحریمهای مختلفی باشد که از کشتیرانی تا روابط بانکی روسها را تحتالشعاع قرار داده است.

نیروی مسلط بر بازار جهانی کودهای شیمیایی

از زمان آغاز آنچه عملیات ویژه نظامی روسیه در اوکراین خوانده میشود، بازارهای جهانی کالایی، از نفت خام و گاز طبیعی گرفته تا مواد غذایی و محصولات شیمیایی، بهشدت تحتتاثیر قرار گرفتهاند و در وضعیتی بحرانی به سر میبرند. یکی از مهمترین این بحرانها، به دلیل تحریمهای گسترده کشورهای غربی علیه روسیه، دامنگیر بازار کودهای شیمیایی شده است. کشورهای غربی در حالی صادرات کود از سوی روسیه را تحریم کردهاند که این کشور با اختلاف بزرگترین صادرکننده انواع کودهای شیمیایی در جهان محسوب میشود. درواقع، تحریمهای غربی تنها روسیه را هدف نگرفته و این تحریمها در زمینه کودهای شیمیایی شامل بلاروس نیز شده است که این کشور به همراه متحد استراتژیک خود یعنی روسیه بیش از یکسوم بازار صادراتی کودهای شیمیایی جهان را به خود اختصاص دادهاند. برای درک قدرت روسها در بازار کافی است بدانیم که ۴۵درصد از بازار جهانی نیترات آمونیوم، ۱۴درصد از بازار جهانی اوره، ۱۴درصد از بازار کود فسفات و ۲۱درصد از بازار جهانی پتاس در اختیار آنهاست.

همچنین علاوه بر میزان تولید کودهای نیتراته توسط روسیه، تولید این کودها در سراسر اروپا نیز کاملا به روسیه وابسته است؛ زیرا پیشنیاز تولید این کودها تامین مداوم و بدون اختلال گاز طبیعی است و اروپاییها برای گاز خود نیز کاملا به روسها متکی هستند. براساس آمارهای بانک جهانی، روسیه در سال ۲۰۱۹ بیش از ۵/ ۵ میلیون تن از این کودها را صادر کرده است که این رقم بیش از ۲ برابر بیشتر از دومین صادرکننده بزرگ جهان، یعنی اتحادیه اروپا بوده است.علاوه بر این، در مورد مهمترین و پرکاربردترین نهادههای مرتبط با کشاورزی و کودهای شیمیایی حاوی ۳ عنصر ضروری نیتروژن، فسفر و پتاسیم هستند که تحت عنوان NPK موسوم به کود کامل شناخته میشوند. در سال گذشته، مسکو بزرگترین صادرکننده NPK در سراسر جهان بود و این بدان معناست که تولیدکنندگان کود در مناطقی چون اروپا، حالا باید به دنبال تامین این نهادهها از منابع دیگری باشند و این کار در شرایط بحرانی کنونی، بسیار دشوارتر از حد انتظار خواهد بود.

وابستگی به کودهای روسی و رشد قیمتها

در چنین شرایطی و با وجود وزن غیرقابلانکار و کلیدی روسیه در بازار جهانی کودهای شیمیایی و غذا، کشورهای غربی به رهبری ایالات متحده آمریکا تحریمهایی علیه اقتصاد روسیه در کل و علیه این بخش به صورت مشخص وضع کردهاند که به عقیده بسیاری از کارشناسان، مقامات و نهادهای بینالمللی، کل جهان و بالاخص فقیرترین کشورها را در معرض قحطی، گرسنگی و نابودی امنیت غذایی سوق میدهد. طبق دادههای شرکت تحقیقات بازار آلمانی استاتیستا، کشورهای سنگاپور، مغولستان و پاناما در این زمینه وابستهترین کشورها به روسها هستند و تقریباً ۱۰۰درصد کودهای شیمیایی مورداستفاده در کشورشان را روسیه و بلاروس تامین میکنند. دادهها نشان میدهد که حتی ایالات متحده آمریکا نیز وابستگی بسیار زیادی به کودهای شیمیایی روسی و بلاروسی داشته و تا پیش از جنگ اوکراین، ایالات متحده بیش از ۲۰درصد کودهای وارداتی خود را از این دو کشور دریافت میکرده است.

در نتیجه تحریمهای غربی نهتنها اختلال جدی در عرضه محصولات کشاورزی و غلات ایجاد شده و قیمت آنها به شدت رو به افزایش است، بلکه در بازار کودهای شیمیایی نیز قیمتها به صورت مداوم در حال بالا رفتن است. دادههای یورواستات، دفتر آماری اتحادیه اروپا، نشان میدهد که در نتیجه این تحریمها و بحران عرضه محصولات کشاورزی، نهادهها و کودهای شیمیایی، میانگین قیمت کالاها و خدمات در کشاورزی طی ۳ماهه نخست سال جاری میلادی ۵/ ۹درصد بیشتر از میانگین ۳ماهه چهارم سال ۲۰۲۱ باشد که شامل افزایش ۲/ ۲۱درصدی بهای کودهای شیمیایی در این دوره زمانی بوده است. یورواستات میگوید قیمت کود و مواد بهبوددهنده خاک در ۳ماهه نخست سال ۲۰۲۲ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته بیش از ۲ برابر افزایش پیدا کرده است. امری که در نهایت باعث رشد هر چه بیشتر بهای تمام شده محصولات کشاورزی و هزینههای تولیدی برای کشاورزان نهادی(صنعتی)و خرد شده است.

درهمتنیدگی بحران غذا و انرژی

از سوی دیگر، تولیدکنندگان کودهای شیمیایی در خارج از روسیه و بالاخص در اروپا نیز تحت تاثیر تحریمهای اعمالشده علیه مسکو و بحران کمسابقه در بازار جهانی انرژی، با چالشهای بسیار دشواری روبهرو شدهاند. در واقع، این بحران اروپاییها بیشتر به بازار انرژی گره خورده است؛ زیرا گاز یک ورودی کلیدی در فرایند تولید کودهای نیتروژنی است و همزمان با تنش در روابط مسکو و اروپا، میزان گاز عرضهشده به کشورهای اتحادیه اروپا کاملا محدود و در مواردی قطع شده که افزایش قیمت شدید گاز طبیعی و کودهای نیتروژنی را با خود به همراه داشته است. افزایش هزینه نهادههای کود در نتیجه افزایش بهای گاز و تحریمهایی که بر عرضه کود روسی بر اروپا اعمال شده، تاثیر جدی بر بازار کود در اروپا گذاشته است. در واقع، وابستگی بیش از حد بازارهای کود اروپا و جهان به محصولات روسی و همچنین اتکای اتحادیه اروپا به گاز طبیعی این کشور باعث شده جنگ در اوکراین به آشفتگی گسترده بازار جهانی کود دامن بزند. از این رو، میتوان گفت تا زمانی که رژیم تحریمها علیه بخشهای مختلف اقتصاد روسیه و بالاخص انرژی آن پا بر جا بماند، بحران انرژی، کودهای شیمیایی و در نتیجه آن بحران غذا اجتنابناپذیر است.

بیاعتنایی جهان سوم به تحریمها

با وجود آنکه تحریمهای شدیدی علیه کودهای شیمیایی تولیدشده توسط روسیه و بلاروس اعمال شده است، اما به نظر میرسد که این تحریمهای یکجانبه کشورهای غربی، مانند نمونه مشابه تحریم نفت و انرژی روسیه، در سایر نقاط جهان هیچ طرفداری ندارد. برزیل بهعنوان مهمترین بازار کشاورزی آمریکای جنوبی و یکی از مهمترین بازارهای جهان، از زمان آغاز جنگ اوکراین دهها محموله اضافه کودهای شیمیایی از روسیه دریافت کرده است. همچنین طبق گزارش ایندین اکسپرس، هند که از زمان آغاز جنگ اوکراین به خریدار نفت جایگزین اروپاییها برای مسکو بدل شده، بیاعتنا به تحریمهای ایالات متحده و متحدانش در اروپا، واردات کودهای شیمیایی از روسیه را بهشدت افزایش داده است. هند در زمینه واردات کود شیمیایی نیز مانند واردات نفت از تخفیفهای چشمگیر مسکو بهرهمند شده است و برای مثال کود دیآمونیوم فسفات روسی را به قیمت هر تن ۹۲۰ تا ۹۲۵ دلار وارد میکند که بسیار ارزانتر از نمونه مشابه این کود است که توسط مراکش، اردن، عربستان سعودی و چین عرضه میشود.

نگاهی به قیمتهای خرید همین نوع کود توسط بنگلادش، پاکستان، اندونزی و تایلند که همسایگان هند هستند، نشان میدهد که هندیها در هر تن حدود ۱۰۰ دلار از عرضهکنندگان روسی تخفیف گرفتهاند و حالا روسیه بزرگترین تامینکننده این نوع کود برای هند است.خرید کود از روسیه البته تنها توسط هند و دیگر کشورهای آسیایی، آمریکای جنوبی و آفریقایی صورت نگرفته است، بلکه معمار تحریمها علیه روسیه نیز از این کشور کود دریافت کرده است. خبرگزاری بلومبرگ در هفتههای گذشته گزارش داد که دولت ایالات متحده بیسروصدا از شرکتها خواسته است که با افزایش بهای غذا و کمبود آن، خرید کودهای شیمیایی از روسیه را افزایش دهند. درواقع، آمریکا از یک سو به دنبال اعمال فشار کمرشکن بر اقتصاد روسیه است؛ اما نتیجه تحریمهای آن بالاخص در بازار محصولات کشاورزی و غذای جهان، باعث فشار بر فقیرترین کشورهای جهان و افزایش احتمال بروز قحطی در آفریقا و بحران تورمی در غرب شده است. از این رو، ایالات متحده سعی کرده استثناهایی را در مورد این تحریمها ایجاد کند، اما چنین امری نیز باعث حل مشکل نخواهد شد؛ زیرا بسیاری از بازرگانان به دلیل تحریمها ریسک تجارت با روسیه را به جان نمیخرند و همچنین تحریمهای حوزه کشتیرانی نیز دشواریهای خرید کودهای شیمیایی از روسیه را چندین برابر کرده است.

سلاح تحریمی و خطر قحطی

با ادامه تحریمهای غربی علیه روسیه و بالاخص فشار بر بازار کودهای شیمیایی این کشور، جهان در آستانه بحران غذایی قرار خواهد گرفت که بیتردید در دهههای اخیر بیسابقه است. تحریمهایی که در زمینه تجارت مواد غذایی و کود، تامین مالی تولیدکنندگان کودهای شیمیایی، عملیات لجستیکی و مالی کسبوکارهای این بخش و در برخی موارد خود شرکتها را هدف گرفته است، دستکم بیش از ۳۲ کشور کمترتوسعهیافته و جهانسومی را در معرض خطر جدی بحران غذایی و قحطی قرار میدهد.

این مسئله باعث نگرانی گسترده جهانی شده است و آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد درباره اختلال در عرضه کودهای شیمیایی ابراز نگرانی کرده و گفته است: «بدون کود، کمبود از ذرت و گندم به همه محصولات اصلی کشاورزی از جمله برنج سرایت خواهد کرد و تأثیر مخربی بر زندگی میلیاردها نفر از آسیا تا آمریکای جنوبی خواهد داشت.» همچنین تحریمهای اتحادیه اروپا علیه صنعت کشتیرانی روسیه و بیمه آنها، این نگرانی را برانگیخته که محمولههای مواد غذایی نیز تحت تاثیر قرار گیرند؛ زیرا شرکتهای کشتیرانی و بیمه از ترس تحریمهای اروپا احتمالا محدودیت مشارکت خود با روسیه را تنها در صنعت نفت اعمال نخواهند کرد و برای از بین بردن ریسک تحریم، از انجام هر تجارتی با روسیه سر باز زنند.

درواقع، خودتحریمی اروپاییها تاکنون نتوانسته آسیب جدی به اقتصاد روسیه و تجارت بینالمللی انرژی و کامودیتیهای این کشور و درآمد ناشی از آنها بزند؛ از طرف دیگر، نتیجه این تحریمها تنها افزایش قیمتها در بازار و تهدید امنیت غذایی میلیاردها نفر بوده است. روسها خواهان آن هستند که محمولههای کودهای شیمیایی از هرگونه محدودیت، ممنوعیت و تحریمی به طور کامل معاف شوند و این محمولهها تحت عنوان «محمولههای بشردوستانه» دستهبندی شوند. در صورتی که کشورهای غربی به سرعت راه چارهای برای این بحران دستساز خودشان پیدا نکنند، جهان وارد مرحله حادی از بحران غذایی میشود که میتواند ناآرامیهای گسترده اجتماعی، تغییرات سیاسی در حکومتها و دولتها، قحطی و حتی جنگ در پی داشته باشد.

برای مثال، قطع دسترسی بانکهای بزرگ روسی به سیستم سوئیفت، تاثیر چندانی بر کشورهای غربی نداشته است؛ اما مکی سال، رئیسجمهور سنگال و رئیس اتحادیه آفریقا به سران اروپا هشدار داد در صورتی که این قطع دسترسی ادامه یابد، کشورهای آفریقایی نخواهند توانست از روسیه مواد غذایی و کود شیمیایی خریداری کنند و چنین اختلالی میتواند به قحطی و فجایعی از این دست منتهی شود. پیشنهادهای اروپا برای رفع بحران به معنای آن است که غرب اراده جدی برای لغوتحریمهای روسیه ندارد و هزینه دیدگاه یوروسنتریک(اروپا محور) غربیها نسبت به حمایت از اوکراین و تحریمهای روسیه را باید فقیرترین کشورها بپردازند. از این رو، به نظر میرسد تنها راه چاره عملا موجود برای حل بحران بازار کود، لغو تحریمها یا دستکم لغو بخشی از آنهاست؛ در غیر این صورت، باید در ماههای آینده و سال آتی شاهد بحرانی مشابه بازار نفت در عرضه محصولات کشاورزی و غذایی باشیم.

آمریکا و متحدان اروپایی آن همواره روسیه را متهم میکنند که از عرضه غذا به عنوان سلاحی برای فشار در راستای لغو تحریمهایش استفاده میکند؛ اما واقعیت این است که اساسا تحریمهای همین کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی باعث شده تا چنین بحرانی ایجاد و گسترده شود.جهان نمیتواند فراموش کند که در صورت عدم عرضه کافی و با قیمت مقرونبهصرفه کودهای شیمیایی، در تابستان ۲۰۲۳ بیتردید محصولات کشاورزی کمتری برداشت خواهد شد و این به معنای تعمیق بحران غذایی تا سطوحی است که دهههاست در جهان دیده نشده است.