سیاست‌های رشد متوازن درصنعت پتروشیمی

روند ایجاد و توسعه شرکتهای پتروشیمی در سالهای اخیر و با افزایش جهانی قیمتهای نفت و نیز کاهش منابع نفتی دنیا، سرعت گرفته است. البته توجه به بخش پتروشیمی یکی از ابزارهای کشورهای نفتخیز برای استفاده از ارزش افزوده فرآوردههای استحصالی از مواد نفتی است. مواد اولیه ارزان و فراوان،ارزش افزوده بالا، ایجاد اشتغال و نیازهای داخلی کشور از جمله مزایای صنعت پتروشیمی در ایران به شمار میروند. همچنین تاکید دولت تدبیر و امید بر لزوم شناسایی بخشهای پیشران و افزایش صادرات غیرنفتی به عنوان راهکار اصلی برای خروج از بحران رکود تورمی بیانگر اهمیت صنعت پتروشیمی در اقتصاد ایران است.
  اما تغییری پویا در صنعت مواد شیمیایی در حال رخ دادن است تا شرکتهای بزرگ در کشورهای توسعهیافته با تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالا بتوانند با کشورهای در حال توسعه رقابت کنند. چشمانداز تولید نیز در بازارهای بالغ مانند اروپا و ایالات متحده در حال تغییر است تا توان رقابتی خود را با کشورهایی که در حال  رشد قابل توجهی در صنعت مواد شیمیایی اولیه هستند حفظ کنند. در مواجهه با افزایش عرضهها در اقتصادهای در حال ظهور در خاورمیانه و شرق آسیا، بسیاری از تولیدکنندگان اصلی مواد شیمیایی میزان تولیدات داخلی مواد اولیه و کسب و کار کالاهای مبتنی بر آنها را کاهش میدهند و به سرمایهگذاری در محصولات تخصصی و تشکیل سرمایهگذاری مشترک در مناطق غنی از پتروشیمی در خارج از کشورهای خود روی میآورند.
بهطور فزاینده، تولیدکنندگان مواد شیمیایی در کشورهای توسعهیافته خود را در رقابت با غولهای دولتی مانند شرکت سابیک عربستان سعودی میبینند، که در حال افزایش ظرفیت و صادر کردن آن به مناطق مختلف جهان هستند که برای تولیدکنندگان آمریکایی و اروپایی یک نقطه ضعف قابل توجه است. 
به گفته مدیر تحلیل صنایع شیمیایی آمریکا (IHS) انتظار میرود صادرات مواد شیمیایی مبتنی بر کالا، مانند پتروشیمی  و  رزین پلاستیک  از ایالات متحده رفته رفته در سالهای آینده کاهش یابد. به علت دسترسی کافی و ارزان به مواد خام، شرکتهای تولید مواد شیمیایی در خاورمیانه و آسیای شرقی میتوانند به تولید محصولات خود ارزانتر از هر جای دیگری در جهان ادامه دهند. تیم هانلی، نایب رئیس شرکت Deloitte Touche میگوید در پنج سال آینده 80درصد به ظرفیت تولید اتیلن در بازارهای در حال توسعه اضافه خواهد شد. در پاسخ، بسیاری از تولیدکنندگان اصلی مواد شیمیایی در کشورهای توسعهیافته استراتژیهای جدید در بازار اتخاذ کردهاند.
این در حالی است که محصولات عمدهای که توسط واحدهای صنایع پتروشیمی ایران تولید میشوند عبارتند از: کودهای شیمیایی، کودهای مخلوط،نیترات،آمونیم،اوره، فسفات، مواد اولیه پلاستیک،دیآمونیم، پیویسی و دیاوپی، مواد شیمیایی نظیر اسید کلریدریک، اسید سولفوریک، گوگرد، آمونیاک، دوده و... با این حال، این محصولات در مقایسه با دهها هزار مشتقی که از نفت و گازهای طبیعی به کمک تکنولوژی پیشرفته پتروشیمیایی بهدست میآید، بسیار اندک است. صنایع پتروشیمی در ایران با دریافت چیزی در حدود 10 درصد از منابع هیدروکربنی از پالایشگاههای نفتی و گازی از سبد صادرات محصولات غیرنفتی بیش از 40 درصد سهم دارند. در هدفمندی یارانهها به جای اینکه صنعت پتروشیمی مورد توجه قرار گیرد، خوراک گران شده است که این خود عامل بازدارندگی رشد این صنعت است. حق صنعت پتروشیمی این است که قیمت خوراکش بیشتر و گرانتر از خوراک منطقه نباشد. دکتر ولفگانگ فالتر مدیر شرکت مشاوره استراتژی رولندبرگر در یازدهمین همایش بینالمللی صنعت پتروشیمی در ایران گفته است که تحولات توسعه صنعت پتروشیمی در ایران به نوعی نشاندهنده غفلت از اتخاذ رویکردی سیستمی و بیتوجهی به زنجیره ارزش است. به نظر ولفگانگ فالتر:
الف) صنایعی که در انتهای زنجیره ارزش قرار دارند اگرچه از لحاظ کمی در حد قابل قبول هستند، ولی از لحاظ کیفی و توان رقابتپذیری و مشتریمحوری در سطح پایین قرار دارند.
ب) مجتمعهای پتروشیمی به نیازهای صنایع پاییندستی خود توجهی ندارند؛ در بسیاری از موارد صنایعی مانند صنایع لوازم خانگی که در انتهای زنجیره ارزش قرار دارند، قطعاتی را که از مواد پلیمر خارجی ساخته شدهاند، ترجیح میدهند؛ با آنکه برخی از این پلیمرها در کشور تولید میشوند. ج) بنابراین شاید یکی از مهمترین مسائل در توسعه صنعت پتروشیمی توجه به زنجیره ارزش و این باشد که تلاشهای خود را در چه بخشی از زنجیره متمرکز کنیم. در این راستا توجه به ارتباط و تعامل صنایع جانبی، پسین و پیشین پتروشیمی ضروری به نظر میرسد و برای دستیابی به درصد رشد بالا و دست یافتن به ارزش افزوده بیشتر در این بخش لازم است نسبت به سرمایهگذاری، توسعه و تکمیل زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی و خوشههای مشتق شده از محصولات بالادستی و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر اقدام شود.
در یک تقسیمبندی کلی میتوان محصولات پتروشیمی را به پنج دسته اصلی تقسیم کرد: محصولات الفینی، محصولات پلیمری، اوره، متانول و محصولات آروماتیکی. الفینها  ساختار اصلی صنعت پتروشیمی را تشکیل میدهند، بهطوریکه محصولات این خانواده در تولید سایر محصولات پتروشیمی از قبیل پلیمرها استفاده زیادی دارد.  روند کلی این خانواده تا سالهای 2022-2017، حاکی از کمبود عرضه و نیاز به سرمایهگذاری در این گروه است. همچنین تا سالهای 2022-2017، مازاد عرضه اوره داریم و انتظار اشباع بازار وجود دارد. ولی در بخش متانول همچنان کمبود جزئی داریم و سرمایهگذاری توصیه میشود. در مورد محصولات آروماتیکی نیز  طی سالهای2017 تا 2022، در برخی محصولات این گروه مانند پیویسی بهشدت کمبود وجود خواهد داشت و انتظار افزایش قیمت وجود دارد.  محصولات پلیمری جزو محصولات با ارزش افزوده بالا به شمار میرود. بهطوریکه تطبیقپذیری استفاده از این محصولات در بخشهای مختلف صنعت، باعث شده که سهم این محصولات در تولید ناخالص داخلی بالا باشد. طی سالهای 1950 تا 1990 کشورهای اروپایی و آمریکا بزرگترین کشورهای تولیدکننده پلیمر در جهان به شمار میرفتهاند. 
تقاضا برای محصولات پتروشیمی رابطه مثبت و معناداری با رشد اقتصادی دارد، بهطوریکه مصرف پلیمرها در کشورهای آمریکایی و اروپایی به دلیل رشد اقتصادی بالای این کشورها در این دوره افزایش زیادی داشته است. در حال حاضر کشورهای آسیایی نه تنها به عنوان مرکز مصرف محصولات پلیمری شناخته میشوند بلکه به عنوان کشورهای اصلی در تولید محصولات پلیمری نیز به شمار میروند. در واقع برای اتیلن به عنوان اصلیترین ماده برای تولید پلیمرها، سهم کشورهای آسیایی در ظرفیت تولید این محصول از 24 درصد در سال 1990 به 38 درصد در سال 2004 و 48 درصد در سال 2010 رسیده است که نشان دهنده اهمیت این کشورها در صنعت پتروشیمی در جهان است. در مجموع، پتروشیمیهای بالادستی بهخاطر طرح توسعهها به سمت مازاد میروند و تمرکز صنعت پتروشیمی بیشتر به سمت پایین دستیها و بهخصوص محصولات پلیمری خواهد بود.
از منظری دیگر واحدهای پتروشیمی به دو دسته کلی خوراک گازی و خوراک مایع تقسیم میشوند. پتروشیمیهای خوراک گاز (اتان و گاز طبیعی و گاز ترش) و پتروشیمیهای خوراک مایع (میعانات گازی، گاز مایع، نفتا و کاندنسیت). نکته قابل تامل، تفاوت قابل ملاحظه سودآوری این دو گروه پتروشیمی است، بهطوریکه میانگین حاشیه سود در پتروشیمیهای خوراک گازی بیش از 4 برابر حاشیه سود پتروشیمیهای خوراک مایع است. در جداول ذیل، جزئیات سودآوری هر یک از این دو گروه ارائه شده است.
همانطور که در جداول بالا مشخص است، در حال حاضر حاشیه سودآوری شرکتهای پتروشیمی مصرفکننده خوراک گازی تفاوت فاحشی با پتروشیمیهای خوراک مایع دارد که بهرغم ایجاد ارزش افزوده بالاتر خوراک مایع،  این میزان حاشیه سود انگیزه لازم برای سرمایهگذاری در گروه پتروشیمیهای خوراک مایع را بهشدت کاهش میدهد و بسیاری از این پتروشیمیها با زیان انباشته قابل توجه مواجهند. جداول فوق بیانگر این مهم است که حاشیه سودآوری پتروشیمیهای خوراک مایع بهطور متوسط حدود یک سوم حاشیه سودآوری پتروشیمیهای خوراک مایع است. بدیهی است حاشیه سود بسیار پایین پتروشیمیهای خوراک مایع در مقایسه با خوراک گازی، تاثیرات منفی دوگانهای بر توسعه و تکمیل زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی در بخش واحدهای پاییندستی خواهد داشت. اول اینکه پتروشیمیهای خوراک مایع، با توجه به حاشیه سودآوری پایین کنونی، توجیه افزایش و توسعه سرمایهگذاری در واحدهای پایین دستی را نخواهند داشت. دوم پتروشیمیهای خوراک گازی با توجه به حاشیه سودآوری بالای فعلی، انگیزهای برای ورود در طرحهای پایین دستی که حاشیه سودآوری پایینی دارد، نمیبینند. نکته قابل توجه دیگر اینکه پتروشیمیهای بالادستی بهخاطر طرح توسعهها به سمت مازاد میروند و تمرکز صنعت پتروشیمی بیشتر به سمت پاییندستیها و بهخصوص محصولات پلیمری خواهد بود.
همانطور که ذکر شد، محصولات پلیمری جزو محصولات با ارزش افزوده بالا به شمار میرود، بهطوریکه تطبیقپذیری استفاده از این محصولات در بخشهای مختلف صنعت، باعث شده که این محصولات در تولید ناخالص داخلی سهم بالایی داشته باشد و تقاضا برای این محصولات رابطه مثبت و معناداری با رشد اقتصادی داشته باشد، بهطوریکه مصرف پلیمرها در کشورهای آمریکایی و اروپایی به دلیل رشد اقتصادی بالای این کشورها در سالهای اخیر افزایش زیادی یافته است.  ضمن اینکه صنعت پلیمر در حال حاضر مهمترین بخش پتروشیمی است که پتانسیل رشد قابل ملاحظه در آینده را دارد. بنابراین برای دستیابی به درصد رشد بالا و دست یافتن به ارزش افزوده بیشتر در این بخش لازم است نسبت به سرمایهگذاری، توسعه و تکمیل زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی و خوشههای مشتق شده از محصولات بالادستی و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر اقدام شود.
بنابراین تشویق بخش خصوصی به سرمایهگذاری در واحدهای پاییندستی  و بهخصوص حمایت از پتروشیمیهای خوراک مایع که توان تولید محصولات پلیمری با تنوع بیشتر و ارزش افزوده بسیار بالاتری دارند، باید در اولویت سیاستگذاریهای دولت قرار گیرد و این مهم در جهت پیشبرد راهبرد صنعت پتروشیمی مبنی بر تکمیل زنجیره ارزش، برای صنعت پتروشیمی کشور امری بسیار مهم و اجتنابناپذیر تلقی میشود. از لحاظ قانونی و اجرای سیاستهای دولت نیز، بحثهای مبتنی بر همسنگسازی قیمت خوراک پتروشیمی در راستای تشویق سرمایهگذاران به سرمایهگذاری در بخش خوراک مایع و توسعه متوازن این صنعت در هر دو بخش خوراک مایع و گازی، مورد توجه دولت محترم بوده است.
همچنین طبق ماده یک قانون هدفمندسازی یارانهها، قیمت فروش داخلی بنزین، نفت گاز، نفت کوره، نفت سفید و گازمایع و سایر مشتقات نفت، با لحاظ کیفیت حاملها و با احتساب هزینههای مترتب (شامل حملونقل، توزیع، مالیات و عوارض قانونی) به تدریج تا پایان برنامه پنجساله پنجم توسعه نباید کمتر از 90درصد قیمت و بیشتر از قیمت تحویل روی کشتی (فوب) در خلیجفارس باشد و همچنین، برای تشویق سرمایهگذاری، قیمت خوراک، گاز و مایع واحدهای صنعتی پالایش و پتروشیمی برای مدت حداقل 10سال پس از تصویب این قانون هر مترمکعب حداکثر 65 درصد قیمت سبد صادراتی در مبدا خلیج فارس (بدون هزینه انتقال) تعیین میشود.
بنابراین، افزایش تخفیف خوراک مایع تا سطح 90 درصد فوب خلیج فارس، علاوهبر اینکه از لحاظ دستیابی به چشمانداز برنامه پنجم توسعه و تبدیل ایران به عنوان یک قطب بزرگ پتروشیمی در سطح منطقه  اجتنابناپذیر است، خوشبختانه در قانون هدفمندی یارانهها و همچنین سیاستهای دولت دیده شده است. که انتظار میرود به مرحله اجرا درآید. در اینجا بهمنظور نشان دادن تصویری دقیقتر، میزان تغییر در حاشیه سودآوری شرکتهای پتروشیمی خوراک مایع در صورت افزایش میزان تخفیف خوراک مایع به 10درصد نیز ارائه شده است.
همانطور که در جدول فوق مشاهده میشود، حاشیه سودآوری شرکتهای پتروشیمی خوراک مایع حتی با افزایش تخفیف خوراک به 10درصد، باز هم فراتر از 15درصد نمیرود. نکته قابل تامل اینکه، در چارچوب قانون هدفمندی یارانهها  قید شده است که قیمت پایه خوراک گاز واحدهای پتروشیمی  به گونهای تعیین شود  که نرخ بازدهی داخلی ارزی سرمایهگذار (IRRE) این واحدها تا ۲۵ درصد باشد،  حال آنکه حاشیه سودآوری بسیار پایین پتروشیمیهای خوراک مایع در سطح 11درصد کنونی، بهرغم پتانسیل ایجاد ارزش افزوده بالاتر خوراک مایع نسبت به گاز،  در واقع انگیزه سرمایهگذاری را در بخش صنایع پایین دستی که به عنوان راهبرد صنعت پتروشیمی تلقی میشودبهطور کلی از بین میبرد.