رقیب جدید برای خوراک پتروشیمی‌ها

بازارهای جهانی محصولات پتروشیمی مدتی است که در حال محدود شدن است. افزایش محسوس حجم تولید در بسیاری از کشورها، کندشدن سرعت رشد تقاضا، افت قیمتهای جهانی و کاهش هزینه تولید در کنار استفاده از تکنولوژیهای جدید برخی از واقعیتهای بازار را تشکیل داده که شرایط سخت تری را در برابر این صنعت نشان میدهد.

تولید بر پایه زغالسنگ یا تبدیل متانول به پلیالفینها همچون پلیاتیلن و پلیپروپیلن مواردی است که بازارهای صادراتی ایران و کشورهای رقیب ما را بهصورت توأمان محدود خواهد کرد. به نظر میرسد باید از هم اکنون برای این شرایط جدید آماده شد زیرا زمان و تکنولوژیهای جدید با سرعت بسیاری در حال حرکت هستند. 

روزشمار دگردیسی صنعتی و محدود شدن بازارها
تضعیف بازارهای جهانی محصولات پتروشیمی یکی از واقعیتهای پیش رو در ماهها یا سالهای آینده خواهد بود. مدتها است برخی کشورهای بزرگ و مخصوصا اقتصادهای نوظهور پس از تجربه بحرانهای اقتصادی در سالهای گذشته و به منظور مقاومسازی اقتصادهای خود و همچنین تکمیل زنجیره ارزش و کاهش وابستگی به سایر کشورهای دیگر تلاش داشتهاند تا کالاهای مورد نیاز خود را در داخل کشورهای متبوع تولید کنند.

این ذهنیت که هماکنون نیز منتقدان بسیاری دارد رخدادی است که در اقصی نقاط جهان مخصوصا شرق آسیا با محوریت چین در حال تجربه شدن است. این کشور برای کاهش وابستگی خود به بازارهای جهانی سرمایهگذاریهای کلانی بر اکتشاف ذخایر انرژی، نفت و گاز انجام داده ولی ویژگیهای زمین شناسی این حوزه جغرافیایی، موفقیتهای چندانی را به نسبت تقاضا و جمعیت وسیع آن به همراه نداشته و نخواهد داشت. این در حالی است که ذخایر عظیم زغالسنگ و همچنین ویژگیهای شیمیایی مشابه با نفت و گاز همچون حجم بالای عنصر کربن یا استحصال ساده تر هیدروژن و نیتروژن در فرآیندهای مختلف تولیدی در کنار رشد تکنولوژیها، این امکان را پدید آورده است تا بسیاری از محصولات پتروشیمی بر پایه نفت و گاز را بتوان از زغالسنگ تولید کرد.

مطلبی که در سالهای گذشته با تمسخر به آن نگریسته میشد ولی هماکنون بهعنوان رقیبی قدرتمند برای بسیاری از کشورهای صادرکننده به چین در حال خودنمایی است.  در سالهای گذشته تولید متانول، آروماتیکها و مخصوصا بنزن بر پایه زغالسنگ آغاز شده و هماکنون در حال شتاب گرفتن است. اگر فرآیند تولید را در چهار مقطع، تولید گاز سنتزی از زغالسنگ، تبدیل گاز سنتزی به متانول و در نهایت تبدیل متانول به الفینها همچون اتیلن و پروپیلن و در نهایت تولید پلیالفینها همچون پلیاتیلن و پلیپروپیلن به شمار آوریم، زغالسنگ محور شدن بازار پلیمرهای چین، چندان هم دور از ذهن نخواهد بود. 

  شتاب رشد تولید پلیاتیلنها در چین
در گزارشها آمده است که تولید سالانه پلیاتیلنها بر پایه زغالسنگ یا متانول در سال 2015 دو برابر خواهد شد. منابع صنعتی در چین ادعا کردهاند واحدهای تولید پلیاتیلن از متانول و زغالسنگ که تا پایان سال 2015 میلادی وارد مدار خواهند شد، باعث میشوند تا حجم تولید این کالا بر پایه زغالسنگ دو برابر شود. 4 واحد تولید متانول به پلیاتیلن یا تبدیل زغالسنگ به پلیاتیلن جمعا با ظرفیت 8/ 1 میلیون تن در سال هم اکنون در حال فعالیت هستند که 6 پروژه جدید نیز با ظرفیت تولید مشابه تا پایان سال وارد خط تولید خواهند شد.

اغلب فعالان بازار باور نمیکنند که این واحدهای جدید 100 درصد اجرایی شوند و معتقدند تا 50 درصد از این ظرفیت وارد مدار تولید شود. البته اگر این واحدهای جدید وارد فاز تولید شوند ظرفیت کلی برای آنها در چین به بیش از 3 میلیون تن در سال خواهد رسید.

هماکنون تقاضای کل پلیاتیلن چین برای سال 2015 برابر با 20 میلیون تن در سال است. با توجه به برخی تردیدها درخصوص تولید سال 2015، حجم تقاضای خارجی این کالا در بازار چین در سال جاری برابر با 4 تا 9 میلیون تن خواهد بود. فاصله 5 میلیون تنی فوق نیز به دلیل برخی تردیدها درخصوص ورود یا عدم ورود واحدهای تولیدی بر پایه زغالسنگ به فاز تولید خواهد بود.
 با توجه به موارد ذکر شده و بهرغم افزایش محدود تقاضای داخلی چین، تقاضای وارداتی پلیمرها به این کشور در سال آینده شاید نصف شود. به عبارت ساده تر در ابتدای سال میلادی جاری تقاضای وارداتی چین نزدیک به 10 میلیون تن در سال بوده که با احتساب یک ضریب خطا، در اواسط سال 2016 به 4 میلیون تن کاهش خواهد یافت. این در حالی است که با توجه به رونق و رواج تولید الفینها و پلیالفینها از متانول میتوان به بهبود تقاضای وارداتی این کالا امیدوار بود ولی مقطعی است زیرا تولید متانول بر پایه زغالسنگ نیز با یک فاصله زمانی وارد مدار تولید خواهد شد. 

  پیروی سایر کشورها از تکنولوژیهای جدید
در شرق آسیا و حتی شبه قاره هند ذخایر عظیمی از زغالسنگ وجود دارد که کشورهای چین، هند، اندونزی و پاکستان را بهعنوان مهمترین تولیدکنندگان این نوع سوخت معرفی میکند. با توجه به تقاضای بالای محصولات پتروشیمی در این کشورها و همچنین تولید در دسترس و البته ارزان زغالسنگ، سایر کشورها نیز از این شرایط تولید تبعیت خواهند کرد و حتی در صورت زیانده بودن این قبیل تولیدات و به دلیل حمایت از تولیدات داخلی و تکمیل زنجیره ارزش و اشتغالزایی از این شیوه تولید حمایت خواهند کرد، بنابراین باز هم بازارهای صادراتی تولیدکنندگان اصلی با محوریت کشورهای حوزه خلیج فارس را تحت تاثیر قرار خواهد داد و باید پیشلرزههای کاهش قیمتهای جهانی را با محدود شدن تقاضا از هم اکنون در نظر گرفت.  شاید در نگاه اول جایگزینی تولید محصولات پتروشیمی بر پایه زغالسنگ در بازارهای هدف رخدادی بعید و حتی دور از ذهن به نظر برسد ولی یک واقعیت غیرقابل کتمان خواهد بود. بهعنوان مثال انقلاب انرژی در غرب با محوریت آمریکا و استخراج نفت و گاز از شیل نیز بسیار دور از ذهن جلوه میکرد و حتی این شیوه تولید را به مثابه سناریوپردازیهای هالیوودی به حساب میآوردند. مطلبی که هماکنون نیز با انتقادهای بسیاری درخصوص هزینه تولید روبهرو است، ولی توانست تا قیمت نفت خام را از بالای 110 دلار به نزدیکی 40 دلار در هر بشکه کاهش دهد.
 

 نیاز به اتخاذ موضع احتیاطی و حتی تدافعی
همیشه در بازارهای جهانی تولیدات صنعتی، شرایط بسیار بی رحمانهای حکمفرما است و کیفیت محصول، قیمت تمام شده تولیدات و قیمتهای پیشنهادی با احتساب هزینه حمل میتواند به حفظ سهم بازار پیشین یا تصاحب سهم بازار رقبا منجر شود. با توجه به این ویژگی بسیار ساده تنها کشورهایی میتوانند در آینده بازار موفق عمل کنند که با احتساب کیفیت مطلوب بتوانند قیمتهای پیشنهادی کمتری را به بازار عرضه کنند. نوسان قیمت ارز در هر کشور، نرخ خوراک و راندمان تولید را باید مهمترین ویژگیهای موثر در تعیین قیمت تمام شده به شمار آورد.  در پایان باز هم باید به دو نکته مهم اشاره کرد. نرخ خوراک میتواند در تعیین قیمت تمام شده محصولات پتروشیمی بسیار مهم باشد بنابراین بهتر است تا با دقت و درایت بیشتری نسبت به تعیین این نرخ اقدام شود. نکته دیگر توجه به زنجیره ارزش و حمایت از صنایع پایین دستی است. به جرأت میتوان گفت که بسیاری از کشورهای اطراف که تولیدات سایر کشورها را مصرف میکنند با حمایت از صنایع پایین دستی داخلی میتواند هم نیاز ما را به خام فروشی محدود کند و هم بازارهای جدیدی را کشف و تصاحب کرده که منافع گستردهای را نصیب تولیدکنندگان داخلی و کل اقتصاد کشور خواهد کرد.