دفتر پایین‌دستی‌ها در خدمت بالادستی‌های پتروشیمی

«بهنظر من اصلا نباید نام این دفتر را دفتر توسعه صنایع تکمیلی گذاشت چراکه هماکنون تمام اقدامات این دفتر، یکجانبه شده و بدون درنظر گرفتن منافع جامعه بزرگ صنایع تکمیلی، صرفا براساس تمایل مدیران NPC فعالیت میکند.» این عبارتی است که کاظم ظهیری رییس انجمن مستربچ و کامپاند کشور در پاسخ به پرسش درباره نحوه عملکرد دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی بیان میکند. عضو هیاتمدیره انجمن ملی پلاستیک ایران اما در پاسخ به نظر متفاوتی با آقای ظهیری دارد: «من شاخصهای دقیقی برای ارزیابی عملکرد دفتر توسعه صنایع تکمیلی دراختیار ندارم ولی شاهد سختکوشی مدیرکل محترم این دفتر و پشتیبانی ایشان از تشکلهای صنایع تکمیلی بودهام. فارغ از نتایج حاصله که شاید به ابعاد مختلفی مربوط باشد تمام کارکنان این دفتر همیشه در کنار فعالان صنایع تکمیلی و تشکلهای مربوطه بوده و بسیاری مواقع مدیران این دفتر، جلوتر از صاحبان صنایع، به دفاع از این بخش -نه توسعه که شاید استطاعت امروز صنایع تکمیلی همین را طلب میکرده- پرداختهاند.»

دفتر نقاشی NPC

دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی در اوایل سال81 به دستور وزیر صنعت فعلی و معاون وزیر صنعت وقت گشوده شد. در آغاز بنا بود این دفتر، دفتری 60 یا 100برگ نباشد، دفتر نقاشی و دفتر دو خط انگلیسی هم نباشد که یکسری عبارات و اطلاعات مشق شده را در آن بنویسند و پس از مدتی پر شود و به طاقچهها و گنجهها برود. بلکه قرار بود دفتری باشد با برگهای فراوان و خطکشیهای هدفمند برای رشد و توسعه صنایع مهجور پاییندستی پتروشیمی. مدیران وقت بر صفحه اول این دفتر نوشتند: جذب و هدایت سرمایهگذاران به سمت صنایع تکمیلی و حمایت و پشتیبانی از این صنایع. در چهار سال اول، وقت و انرژی و هزینههای این دفتر غالبا صرف تحقیق و پژوهش در باب ظرفیتهای سودآور و دارای ارزش افزوده این صنایع بود و نهایتا در پایان این دوره، برآیند کار این دفتر، مکتوب شدن این تحقیقات و تجمیع گزارشهای واصله بود تا اگر سرمایهگذاری راغب پیدا شد یا بهصورت گذری از آن دفتر عبور کرد گزارشی از ظرفیتهای صنایع پاییندستی کشور دراختیارش قرار بگیرد. اما با یک تغییر مدیریتی در این دفتر و مطالعه مدیریت جدید روی عملکرد 4ساله آن، بلافاصله رویکرد سازمانی دفتر توسعه صنایع تکمیلی گردشی با درجات فراوان داشته و به سمت صنایع میاندستی غش کرد! درواقع سیاست بر این شد تا این دفتر درراستای رشد و توسعه صنایع میاندستی پتروشیمی بکوشد. گویا دیگر نیازی به کوشش این دفتر برای رشد و رونق صنایع پاییندستی نبود و حالا صنایع میاندستی محتاج تحقیقات و پژوهشهای دفتر توسعه صنایع تکمیلی شده بودند.

به هر روی دفتر توسعه با همان رویکرد گذشتهاش اما اینبار در صنایع میاندستی پتروشیمی پا به عرصه شناسایی فرصتهای سرمایهگذاری و معرفی آنها به سرمایهگذاران علاقهمند در حوزه نفت و گاز و پتروشیمی گذاشت. ضمن آنکه مقرر شد این دفتر، عوامل و موانع توسعه صنایع میاندستی را نیز یافته و درراستای رفع و رجوع آن موانع، نهایت تلاش خود را به کار گیرد، بنابراین دفتر توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی تا سال1387 به تحقیق در باب فرصتهای سرمایهگذاری در صنایع میاندستی و برداشتن موانع رشد آن مشغول شد. اما در سال1387 مجددا با مطالعهیی روی عملکرد دو ساله دفتر، مدیران وقت به این نتیجه رسیدند که چنانچه رویکرد سازمانی و سیاستهای کاری این دفتر به سمت همان صنایع پاییندستی سوق یابد بازخورد بیشتری از فعالیت دفتر خواهیم دید. لذا امور محوله مربوط به صنایع میاندستی را به واحد مدیریت برنامهریزی و توسعه پتروشیمی واگذار کرده و امر خطیر فرصتیابی در صنایع پاییندستی را مجددا به دفتر توسعه صنایع تکمیلی سپردند.

از آن سال به بعد حجم فعالیتهای دفتر توسعه در دامنه پژوهش و تحقیقات افزایش یافت. «خوشهبندی صنعت پتروشیمی»، «کشف بازارهای جذاب پاییندستی در عراق»، «شناسایی و جذب سرمایهگذاران به سمت صنایع پاییندستی»، «بررسی وضعیت پایانهها و مخازن شیمیایی کشور»، «ایدهیابی از پایاننامههای دانشگاهی و متون تحقیقاتی» مهمترین عملکردهای این دفتر تا سال1390 را تشکیل میدادند. اما تاکنون آمار دقیقی از میزان برآیند و بازخورد عملی این اقدامات در دسترس عموم قرار نگرفته و هنوز بهطور دقیق مشخص نیست این دفتر چه میزان سرمایه برای این صنایع جذب کرده یا کدام ایدهها را در مسیر اجرا به حرکت وا داشته است.

از سال1390 شخصی جدید بر صندلی گردانِ مدیریت دفتر توسعه جلوس کرد. وی با حفظ روند کاری سابق دفتر، از همان ابتدا تلاش کرد تا با گسترش ارتباطات خود با نهادهای دولتی و خصوصی همچنین بهبود روابط دو بخش بالادست و پاییندست پتروشیمی، عملکرد این دفتر را مثمرثمرتر از گذشته نشان دهد. روابط دو بخش بالا و پاییندست پتروشیمی میتوانست توسط دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی بهبود یابد اما عدم نفوذ فعالان صنایع پاییندستی در دفتر و تسلط کامل NPC بر آن، موجب شده تا تلاشهای مقطعی این دفتر در جهت تعادل یافتن روابط این دو بخش نتایج چندان روشنی در بر نداشته باشد. با این حال دفتر توسعه در دو سال اخیر اقدامات برجستهتری نسبت به گذشته صورت داده است. برای مثال میتوان به مواردی مانند تهیه و تدوین بستههای سرمایهگذاری در چارچوب طرحهای امکانسنجی در صنایع تکمیلی، تلاش در جهت جذب سرمایهگذاران داخلی برای ایجاد واحدهای تولیدی در مناطق ویژه پتروشیمی، برگزاری همایش فرصتهای سرمایهگذاری در صنایع تکمیلی در تهران، خوزستان و بوشهر در سال1391 و سایر استانها در سال1392، تدوین و اجرای بانک جامع اطلاعات صنعت پتروشیمی و صنایع تکمیلی بهصورت آنلاین و مکتوب با سرمایهگذاری بخش خصوصی موسوم به «ایزومر»، تدوین پیشنویس منشور فرهنگسازی توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی و محاسبه قیمت گریدها و محصولات پتروشیمی به تفکیک مجتمعهای پتروشیمی و ارائه آن به بورس کالای ایران (تدوین و ارائه قیمت محصولات پتروشیمی در آغاز بهطور هفتگی صورت میگرفت اما پس از مدتی ماهانه شد و هماکنون دو هفته یک بار صورت میپذیرد) اشاره کرد.

آنگونه که از مشاهدات بر میآید، میتوان گفت دفتر توسعه از ظرفیتهای خوبی برای کمک به صنایع پاییندستی برخوردار است اما این ظرفیتها همواره توسط سیاستهای هژمونیک NPC ناکار شدهاند. هوشنگ پارسا صادرکننده نمونه صنایع پاییندستی در رابطه با از دسترفتن ظرفیتهای دفتر توسعه چنین میگوید: «دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمى در حقیقت حلقه اتصال میان پتروشیمىها و صنایع تکمیلى است. ضمن سپاس از مدیران تمامى دورههاى آنکه بعضا زحمات زیادى هم کشیدهاند باید بگویم این زحمات تاکنون نتایج چندانی نداشته است که به زعم من، علت اصلی آن برمیگردد به سیاست خامفروشی پتروشیمی. تا زمانیکه پتروشیمی علاقهمند به خامفروشی باشد میل این شرکت به صادرات بیرویه و ارزانقیمت افزایش مییابد و این مساله کار را برای صنایع تکمیلی داخلی دشوار میکند. ضمن آنکه دفتر توسعه تحت امر پتروشیمی است و این خود به تنهایی میتواند مانع از برقراری تعادل در قیمتگذاریها شده است.»

پارسا در ادامه صحبتهایش خدا را به خاطر رشد فزآینده پتروشیمیها شکر میگذارد اما یادآور میشود که: «صنایع پاییندستی هیچگاه همتراز با صنایع بالادستی رشد نکرده و نمیکنند و این رشد ناهمگون خود عاملی است در مقابل دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی برای رسیدن به اهداف اصلیاش. این دفتر میتوانست بهتر از اینها عمل کند اما امان از سیاست و سیاسیبازی!»

البته نباید اقدامات موثر این دفتر را نادیده انگاشت. چه بسا دفتر توسعه در برخی شرایط بحرانی به کمک پاییندستیها آمده است. علی لشگریداستان رییس جامعه مدیران و متخصصین صنعت کفش ایران برخلاف منتقدان معتقد است دفتر توسعه صنایع تکمیلی در جناح پاییندستیها توپ میزند: «دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی سال گذشته در فروکاهش یکی از بحرانهای سهمگین صنعت کفش ایران سهم بسیار زیادی داشت بهطوریکه اگر تلاش این دفتر نبود صنعت کفش مصنوعی کشورمان از پا در میآمد.»

او داستان را اینگونه روایت میکند: «در تابستان سال گذشته شاهد افزایش قیمت ماده اولیهیی به نام «الکل دیاتیلهگزانول» از سوی پتروشیمی اراک بودیم. از آنجا که این ماده یکی از مهمترین مواد تولید کفش در ایران است و تولید آن انحصارا در اختیار پتروشیمی اراک قرار دارد، قیمت پایه آن بدون هیچ دلیل روشنی ظرف مدتی کوتاه از 4 هزار و 30تومان به 5هزار و542تومان رسید که همین مساله موجب شد قیمت نهایی الکل مورد نظر تا 8 هزار تومان افزایش یابد. در آن مقطع ما تلاش فراوانی برای کاهش مجدد قیمت دیاتیلهگزانول انجام دادیم که خوشبختانه با مساعدت دفتر توسعه و پیگیریهای مدیران این دفتر، میزان عرضه و قیمت پایه این ماده تا حد مطلوبی تعادل یافت و ما از این بابت همواره از دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی سپاسگزار بوده و خواهیم بود.»

تزریق منافع NPC در شاهرگ دفتر توسعه

هماکنون مشهودترین فعالیت دفتر توسعه، اعلام قیمت پایه محصولات پتروشیمی به بورس کالاست. فعالیتی که در این مدت محل چالش فراوان شده و نظرات مختلف و گاه تند و تیزی در رابطه با ساختار آن وجود دارد.

برای سالیان متمادی –پیش از آنکه تعیین قیمت پایه محصولات پتروشیمی به دفتر توسعه واگذار شود- قیمت محصولات پتروشیمی توسط خود پتروشیمیها معین میشد اما پس از خصوصیشدن برخی از مجتمعهای پتروشیمی و اجرایی شدن طرح عرضه محصولات در بورس کالا، کنترل معدل قیمتها از دست مدیران NPC خارج شد و برخی گریدها دچار تشتت قیمتی میشدند بنابراین کارگروه تنظیم بازار از سوی وزارت صنعت ماموریت نظارت و کنترل قیمت محصولات پتروشیمی را بر عهده گرفت. در ابتدا به واسطه حضور چند کارشناس از صنایع پاییندستی، این کارگروه بعضا روی کنترل قیمتها اثرگذار بود اما با آمدن نعمتزاده و خسروتاج، به تدریج این کارگروه تضعیف و حدود 13 ماه پیش برچیده شد تا دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی که مدیران و کارکنان آن توسط NPC انتصاب میشوند بهتنهایی و با نظارت بالادستیها مسوول تعیین قیمت پایه مواد اولیه شود. اما علت برچیده شدن کارگروه تنظیم بازار محصولات پتروشیمی چه بود؟

مدیران NPC پس از گذشت مدتی از فعالیت کارگروه و با روی کار آمدن حامی همیشگی خود یعنی آقای نعمتزاده به عنوان وزیر صنعت، معتقد شدند که قیمتهای کنترلشونده توسط کارگروه تنظیم بازار، قیمتهایی دستوری بوده و موجب ایجاد اختلالات فراوان در بازار میشود و پیشگیری از بروز این اختلالات مستلزم آزاد شدن قیمتهاست. بنابراین مجتبی خسروتاج معاون آقای نعمتزاده شخصا وارد میدان شد و کارگروه را از سر راه NPC برداشت تا دیگر قیمت دستوری در میان نباشد!

البته ملغی شدن کارگروه، یک مرحله نیمهنهایی نیز داشت که کاظم ظهیری، رییس انجمن مستربچ و کامپاند ایران آن را اینگونه شرح میدهد: «من و چند نفر دیگر از مدیران صنایع پاییندستی به عنوان مشاور به کارگروه تنظیم بازار محصولات پتروشیمی فراخوانده شدیم. کارگروه در ابتدا تاثیر خوبی بر تعادل قیمتها داشت اما خیلی زود وضعیت تغییر کرد و همهچیز تحت نفوذ بالادستیها در آمد. این کارگروه متشکل از هفت رأی و چند مشاور از بالا و پاییندست بود. جالب است، بدانید که این کارگروه اساسا به خاطر تنظیم قیمت مواد اولیه مورد نیاز صنایع پاییندستی تشکیل میشد اما هیچیک از نمایندگان صنایع پاییندستی در آن جلسات حق رأی نداشتند! ما فقط مشاوره میدادیم اما تصمیم نهایی را آن 7 نفر بالادستی میگرفتند. پس از مدتی که اوضاع برای صنایع پاییندستی وخیمتر و اعتراض ما چند نفر بیشتر شد، یک روز آمدند و عذر ما را از کارگروه خواستند. پس از آن طولی نکشید که به کلی کارگروه را نیز از میان برچیدند.»

بیتردید مدیران دفتر توسعه صنایع تکمیلی یا مدیران NPC در رابطه با این انتقادات پاسخهایی دارند (که در صورت تمایل به پاسخدهی، صفحه 10 روزنامه تعادل در اختیار ایشان است) اما آنچه از تکاپوی ما در شناخت عملکرد این دفتر بر میآید «استیلای NPC بر سیاستهای دفتر توسعه صنایع تکمیلی» است. در واقع تزریق تصمیمات NPC به شاهرگ این دفتر توسعه در تعیین قیمت پایه مواد اولیه محتملترین تئوری در این نوشتار محسوب میشود. ادله فراوانی برای اثبات وجود فرمول تزریقی در اختیار ماست. مهرداد صادقینکو بازرس انجمن همگن پلاستیک کشور یکی از مهمترین دلایل این مساله را تناقض قیمتهای داخلی با قیمتهای خارجی میداند و تصریح میکند: «دفتر توسعه صنایع تکمیلی هیچگاه بر اساس منطق بازارها قیمتگذاری نکرده است. شما روند کاهش قیمت پلیمرها در جهان و همان روند در ایران را مقایسه کنید؛ هماکنون چند هفته است که قیمتهای جهانی با شیب تند کاهش مییابد اما کاهش قیمت محصولات داخلی به کندی صورت میگیرد. این اختلاف سرعت موجب شده تا رقبای خارجی ما در صنایع پاییندستی، بازارهای منطقهیی را در دست بگیرند چراکه با مواد اولیه ارزانتر، تولید بیشتر و تورم کمتر پیش میروند.»

صادقینکو صراحت خود را افزایش میدهد تا آنجا که: «باید در روند کاری دفتر توسعه صنایع تکمیلی تجدیدنظر شود چرا که این دفتر به جای حمایت از صنایع تکمیلی مجری نظرات شرکت صنایع پتروشیمی شده و مدیران پتروشیمی نیز وقعی به منافع صنایع پاییندستی نمینهند. پتروشیمیها از خوراک ارزان بهرهمند هستند، صادرات محصولات خود را بدون عوارض و مالیات انجام میدهند و دهها پشتیبان و حامی دارند؛ چه دلیلی دارد که با این همه حمایت از سوی دولت، با ما چنین کنند؟ ما منکر زحمات صورت گرفته نیستیم اما وظیفه بنیادین دفتر توسعه این بوده که موانع توسعه صنایع تکمیلی را بردارد یا در برداشتن موانع کمک کند درحالی که اکنون بخش اعظمی از نیروی این دفتر در جهت تعیین قیمت مواد صرف میشود که این امر باید به خود بازار و شرایط عرضه و تقاضا سپرده شود.»

هماکنون حدود 13سال از عمر دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی میگذرد. دفتری که به زعم منتقدانش تبدیل به دفتر خاطرات تلخ برای صنایع پاییندستی شده است. اگرچه نمیتوان اظهارات منتقدان را یکسر تایید یا رد کرد اما روشن شدن این ابهامات در گرو ارائه گزارشی شفاف و مستند از اقداماتی خلاف ادعای منتقدان است.