ایران، قطب ترانزیت انرژی خاورمیانه/شکست بن‌بست چندین ساله سوآپ

همزمان با موفقیت مذاکرات هسته ای و نزدیک شدن به زمان لغو تحریمها، دیپلماسی انرژی دولت یازدهم تشدید شده و مذاکرات گستردهای میان وزارت نفت و شرکتهای خارجی برای افزایش همکاریها در جریان است.

این روزها، دیپلماسی انرژی دولت در مسیر رفع کاستیها وعقب ماندگیهایی قرار گرفته که در طی تحریم، دامن صنعت نفت را گرفته و کشورمان را از فرصت های گسترده برای توسعه محروم کرده بود.

از جمله مباحثی که در حوزه دیپلماسی انرژی، اهمیت فراوانی داشته و علاوه بر درآمدزایی موجب تقویت پایههای امنیت جمعی و منطقهای میشود، ترانزیت حاملهای انرژی و سوآپ است.

قرار گرفتن تولیدکنندگان بزرگ نفت و گاز در منطقه و وجود بازار گسترده مصرف انرژی، شرایط مناسبی را ایجاد کرده تا ایران به محور ترانزیت و سوآپ نفت و فرآورده های نفتی در منطقه تبدیل شود.

بزرگترین ذخایر گازی و نفتی جهان در داخل ایران و یا کشورهای همسایه جای گرفتهاند که برای انتقال آنها به مبادی مصرف، ایران میتواند سهمی مهم ایفا کند.

از طریق ترانزیت و سوآپ، همسایگان شمالی ایران، بخشی از فرآوردههای نفتی خود را از طریق کشورمان به بازارهای هدف ارسال میکنند که این اقدام، موقعیت بی نظیر ایران به عنوان شاهراهی امن برای انتقال انرژی را تقویت میکند.

بهره گیری ایران از این موقعیت استراتژیک، نقش مهمی را در همگرایی سیاسی و اقتصادی همسایگان با کشورمان ایفا خواهد کرد.

پس از اینکه سوآپ نفت خام در پس دستور عجولانه و نسنجیده وزیر نفت وقت، متوقف شد، خسارات فراوانی به کشور تحمیل شد و خطوط لوله و تاسیسات احداث شده در پایانه نفتی شمال به حال خود رها شد.

مذاکرات با روسیه و قزاقستان برای احیای سوآپ

با توجه به مزایایی که ترانزیت و سوآپ فرآوردههای نفتی به دنبال دارد، وزارت نفت اقداماتی را برای احیای آن در دستور کار قرار داده و براساس آن، زیرساختهای لازم را نیز توسعه داده است.
با توجه به لغو تحریم ها در آذرماه، وزارت نفت، رایزنی ها برای از سرگیری سوآپ را تشدید کرده و مذاکراتی را با همسایگان شمالی انجام داده است.

قزاقستان، ترکمنستان و روسیه از کشورهایی هستند که درباره از سرگیری سوآپ مذاکراتی را با وزارت نفت انجام دادهاند، اما در میان آنها شرکتهای روسی تمایل بیشتری برای سوآپ از طریق خاک ایران داشتهاند.

امیرحسین زمانی نیا معاون امور بین الملل و بازرگانی وزیر نفت در این راستا، از سفر یک شرکت بزرگ روسی به ایران برای مذاکره درباره سوآپ نفت خام، فرآورده نفتی و گاز خبر داده و می گوید: شرکتهای روسی بسیار علاقهمند به حضور در پروژههای ازدیاد برداشت و توسعه میدانهای نفت و گاز در ایران هستند.

زمانی نیا با اشاره به سفر اخیر الکساندر نواک وزیر انرژی روسیه به ایران درباره برنامه دو کشور برای سوآپ نفت، گاز و فرآوردههای نفتی که مورد تاکید وزیران دو کشور است، گفت: بزودی یک شرکت بزرگ روسی در این زمینه برای مذاکره با مسئولان وزارت نفت وارد تهران میشود.

زمانی نیا با بیان اینکه هنوز دو کشور برای حضور شرکتهای روسی در پروژه خاصی به توافق نرسیدهاند، افزود: بعد از معرفی مدل جدید قراردادهای نفتی و معرفی پروژهها میتوان بیشتر در این زمینه گفت وگو کرد.

قزاقستان نیز کشور دیگری است که به واسطه دارا بودن میادین نفتی و عدم دسترسی به آبهای آزاد، ناچار است از مسیر کشورهای دیگر نفت خام تولیدی خود را به بازارهای جهانی صادر کند. بر این اساس در نظر دارد که از طریق ایران و به شیوه سوآپ، نفت خام را از بنادر جنوبی ایران در خلیج فارس به سوی بازارهای مصرف روانه کند.

البته قزاقستان به دلیل قطع سوآپ توسط ایران در سال 1389 با احتیاط رفتار کرده و برای از سرگیری سوآپ با ایران، عجله ای از خود نشان نمیدهد.

آماده سازی برای سوآپ 2.5 میلیون بشکه نفت خام در روز

هر چند مذاکرات برای سوآپ توسط ایران هنوز نهایی نشده، اما دستگاههای ذیربط تلاش میکنند که زیرساختهای لازم برای این فعالیت را آماده کننند. بر اساس برنامه ریزیهای انجام شده، ایران قصد دارد با فراهم آوردن زیرساختها و حل مشکلات بین المللی، ظرفیت سوآپ و انتقال نفت خام همسایگان شمالی به مبادی مصرف را به 2.5 میلیون بشکه نفت خام در روز افزایش دهد.

حمیدرضا شاه دوست، رئیس پایانه نفتی شمال در خصوص آخرین وضعیت آماده سازی زیرساختها برای از سرگیری سوآپ میگوید: طبق برنامه قرار بود ظرفیت سوآپ نفت خام از ١٢٠ هزار بشکه کنونی به ٥٠٠ هزار، یک میلیون و سرانجام ٢ میلیون و ٥٠٠ هزار بشکه در روز برسد.

رئیس پایانه نفتی شمال افزود: طراحی و ساخت پروژه عظیم حوضچه فراگیر برای تحقق این هدف ضروری است و با افزایش ١٢ پست اسکله و عمق آبخور کشتیها، ظرفیت عملیاتی این پایانه بیش از پیش افزایش مییابد.

وی میگوید: پایانه نفتی شمال با در اختیار داشتن سه اسکله و متعلقات آن (بازوهای تخلیه، هوز، سیستم لوله کشی) و همچنین دستگاههای اندازه گیری بسیار پیشرفته، مخازن مجهز به سیستم اطفای حریق خودکار و نیز سیستم جداسازی آب از نفت، یکی از پایانههای بسیار پیشرفته در حوزه کشورهای دریای خزر به شمار میآید که در هنگام عملیات سوآپ، رکورد روزانه ٢٠٠ هزار بشکه را در کارنامه خود دارد.

شاه دوست اضافه کرد: این زیرساخت میتواند زمینه لازم را برای دریافت نفت خام حاصل از اکتشاف و استحصال در دریای خزر فراهم و نفت حاصل را از این طریق به سمت پالایشگاههای کشور هدایت کند.

رئیس پایانه نفتی شمال تصریح کرد: حوضچه فراگیر با حجم ٣٠٠ هکتار با ٢ دیواره شرقی به طول ١٧٢٠ متر و غربی به طول ٢٤٠٠ متر، بزرگترین حوضچه نفتی میان کشورهای حوزه خزر است.

رئیس پایانه نفتی شمال گفت: پس از دریافت دستور قطع عملیات سوآپ نفت خام و تخلیه آخرین کشتی نفت خام در ٢٥ تیرماه سال ٩١، پایانه نفتی شمال توانسته است از فرصت به دست آمده استفاده کند و عملیات تعمیرات و نگهداری تجهیزات پایانه از جمله اسکله ها، خطوط لوله و مخازن خود را برنامه ریزی و با استفاده از توان علمی نیروهای منطقه انجام دهد.

شاه دوست، درباره قطع عملیات سوآپ و تاثیر آن بر کشور، اظهار کرد: این اقدام تصمیمی مدیریتی بود که وزیر نفت وقت گرفت، اما با توجه به تجربه خود می توانم بگویم که این پروژه می توانست افزون بر تاثیر و فواید اقتصادی در منطقه، سبب برد راهبردی کشور و به رخ کشیدن موقعیت بسیار مهم ایران در انتقال نفت دریای خزر به آبهای آزاد باشد.

هرچند که هم اکنون با ساخت خط لوله باکو – جیحان، نفت خام حوزه خزر به دریاهای آزاد دسترسی پیدا کرده است، اما بدون شک ایران هنوز امن ترین و اقتصادی ترین مسیر حمل نفت خام به شمار می رود.

با توجه به اینکه تحریم ها، مانعی عمده برای از سرگیری سوآپ و نقش آفرینی ایران در ترانزیت انرژی منطقه ایجاد کرده است، رفع کامل تحریمها می تواند روند احیای عملیات سوآپ را شتاب بیشتری ببخشد.