ابتکار چینی برای قرن آسیایی

حاصل این سفر دو روزه 17 سند همکاری و همچنین بیانیه مشترکی با عنوان «مشارکت جامع راهبردی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین» بود که در روز پایانی سفر رسمی شی جینپینگ به ایران در پایتختهای دو کشور منتشر شد.

از مهمترین موضوعاتی که شی جینپینگ در دیدار با مقامات عالی کشورمان مطرح کرد، «ابتکار» چینی موسوم به «کمربند اقتصادی راه ابریشم و راه ابریشم دریایی قرن بیستویکم» بود. ابتکاری که پیشتر خود او طی سفرهای دورهایاش به کشورهای آسیای مرکزی در سپتامبر 2013 و کشورهای آسیای جنوب شرقی در اکتبر 2013 به ترتیب از بخش زمینی، یعنی «کمربند اقتصادی راه ابریشم» و بخش دریایی آن، «راه ابریشم دریایی قرن بیستویکم» رونمایی کرده بود.

این «ابتکار» به اندازهای برای چینیها اهمیت دارد که بهطور مشخص بندهای هفتم2 و دهم3 از بیانیه مشترک «مشارکت جامع راهبردی» ایران و چین به آن اختصاص یافته است. هنوز یک ماه از سفر رئیسجمهوری چین به ایران نگذشته بود که نخستین قطار باری راه ابریشم ریلی پس از 14 روز از شروع حرکتش از شهر ییوو در استان شرقی چهجیانگ و عبور از کشورهای قزاقستان و ترکمنستان وارد ایران شد تا عزم چینیها برای اجرایی کردن این «ابتکار» را نشان دهد. چینیها آشکارا از اینکه «کمربند اقتصادی راه ابریشم و راه ابریشم دریایی قرن بیستویکم» را استراتژی بنامند، اجتناب میکنند.

تا آنجا که دولتمردان این کشور درخصوص استانداردسازی ترجمه انگلیسی آن بیانیه منتشر و بهطور مشخص تاکید کردهاند برای توصیف آن نباید از واژگانی نظیر استراتژی، پروژه، برنامه و دستورکار استفاده شود. این در حالی است که بسیاری از ناظران چینی و خارجی «کمربند و راه» را گرند استراتژی یا راهبرد کلان چینی با هدف گسترش نفوذ اقتصادی و جغرافیای سیاسی این کشور در منطقه اوراسیا و فراتر از آن میبینند. چین که اکنون بر حسب تولید ناخالص داخلی به قیمتهای جاری، دومین و بر مبنای تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید، اولین اقتصاد بزرگ جهان است، به منظور ارتقای جایگاهاش در نظام اقتصاد جهانی گامهای مهمی برداشته است و اقدامات مهم دیگری نیز در دستور کار دارد.

در اینجا، تنها به چند مورد از مهمترین تلاشها و اقدمات بینالمللی چین اشاره میشود. تلاش چین در بینالمللی کردن یوآن و اقدام این کشور در انعقاد پیمانهای معاوضه پولی دو و چندجانبه، بهویژه در شرایطی که پس از بحران مالی 2008-2007 و بحران اقتصادی 2012-2008 نظام پولی بینالمللی مسلط بر اقتصاد جهان با چالشهای مهمی روبهرو شده است، به منظور ارتقای جایگاه این کشور در نظام پولی بینالملل صورت گرفته است. افزون بر این، اقدام چینیها در ارائه پیشنهاد و تاسیس بانک سرمایهگذاری زیرساخت آسیایی، با سرمایه اسمی 100 میلیارد دلاری که معادل دوسوم سرمایه صندوق توسعه آسیایی و نصف سرمایه بانک جهانی است و روی توسعه زیرساختها و سایر بخشهای مولد در آسیا تمرکز دارد، عزم این کشور برای گسترش نفوذش در قاره آسیا و جهان را نشان میدهد.

همچنین دولتمردان چین با ایجاد صندوق 40 میلیارد دلاری «راه ابریشم»، که در پروژههای اقتصادی واقع در کشورهای تحت پوشش در ابتکار «کمربند و راه» سرمایهگذاری میکند، گام مهم دیگری را در توسعه نظام مالی پشتیبان این ابتکار برداشتهاند. در نهایت، ایجاد «راهگذر اقتصادی ناننینگ – سنگاپور» که چند شهر جنوب چین را با عبور از شهرهای مهم شبهجزیره هندوچین به سنگاپور وصل میکند، «مجمع بنگلادش، چین، هند و میانمار» که مناطقی از جنوب چین را از طریق بنگلادش و میانمار به بخشهایی از شمال هند متصل و از نظر تجاری و سرمایهگذاری یکپارچه میکند، «راهگذار اقتصادی چین – پاکستان» که هدف آن توسعه و بهبود زیرساختها در پاکستان و اتصال بندر گوادر این کشور به شهر کاشغر واقع در منطقه خودفرمای سینکیانگ در شمال غربی چین است و «پل خشکی اوراسیایی جدید» که لیانیانگانگ در شرق چین را به روتردام در هلند متصل میکند و هدف نهایی آنها یکپارچهسازی اقتصادی کشورهای واقع در مسیر ابتکار «کمربند و راه» است، بخش مهمی از تلاشهای دولت چین در تجدیدساختار جغرافیای اقتصادی و سیاسی اوراسیا و جهان را نشان میدهد.

اقدامات چین، آن هم در شرایط خطیری که اکنون جهان تجربه میکند، با این ایده که «کمربند اقتصادی راه ابریشم و راه ابریشم دریایی قرن بیستویکم» گرند استراتژی است، سازگارتر به نظر میرسد. حتی اگر «کمربند و راه» گرند استراتژی نباشد، دستکم بخشی از استراتژی بزرگتری است که هدف آن ارتقای جایگاه چین در نظام روابط بینالمللی و نقش این کشور در معادلات جهانی قدرت است.

در شرایطی که بسیاری از مفسران، قرن بیستویکم را «قرن آسیایی» میدانند، اهمیت اقدامات چین را میتوان بهتر درک کرد. چینیها با درک جایگاه ویژه اوراسیا در تحولات آتی جهان، تلاش میکنند با سوق دادن جغرافیای اقتصادی و سیاسی این منطقه مهم به سمت وضعیتی که مطلوب آنها است، به بهترین نحو بر نظام آتی روابط بینالملل تاثیر بگذارند و ساختار این نظام را در جهت تامین منافع موردنظرشان شکل دهند. زمان سفر شی جینپینگ به ایران و گفتوگوهایی که وی با مقامات عالی کشورمان داشت نشان میدهد که چینیها نقش مهمی را که کشورمان میتواند در ارتباط با این «ابتکار» و شکلدهی به نظام بینالملل در «قرن آسیایی» ایفا کند، درک کردهاند. اینکه پانگ سن، سفیر فعلی چین در ایران، پیش از سفر شی جینپینگ به کشورمان در مصاحبه با خبرگزاری دولتی چین (شینهوا) اظهار کرد که کشورمان از «شرکای اصلی» ابتکار کمربند و راه است نیز این موضوع را تایید میکند.