اثر معکوس افزایش قیمت نفت بر رشد صنعتی

تجربه تحریمها و مشکلات ایران در فروش نفت کافی بود تا نقش این محصول در اقتصاد ایران نمایانتر شود. هر چند به تناسب افت کمسابقه قیمت نفت و در عین حال، تشدید تحریمهایی که به کاهش تولید و فروش نفت کشور منجر شده بود، دولتمردان تلاش کردند تا سبد درآمدی خود را متنوعتر بچینند اما نقش نفت در اقتصاد ایران ریشهدارتر از آن است که منبع درآمدی دیگری بتواند در کوتاهمدت جای نفت را پرکند. به تناسب این وابستگی اقتصاد به منابع نفتی، نااطمینانی در تغییرات قیمت نفت در اقتصاد ایران نقش و جایگاه مهمی دارد. از این رو واکنش فعالیتهای اقتصادی و سیاستهای پولی به تکانههای نفتی در اقتصاد ایران میتواند تحلیلهای جالب توجهی برای اقتصاد به همراه بیاورد.

اما وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی بدان معنا نیست که شرایط پایدارتر اقتصادی الزاما در سطوح بالای درآمدهای نفتی حاصل شده است. یافتههای یک پژوهش اقتصادی در این رابطه که به قلم مصطفی رجبی و محدثه کریمی در جدیدترین شماره فصلنامه پژوهشهای اقتصادی کاربردی ایران نگارش یافته، نشان میدهد یک تکانه در نااطمینانی قیمت نفت و نوسانهای افزایشی قیمت آن موجب واکنش معکوس در رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی به عنوان شاخصهایی از فعالیتهای اقتصادی و موجب واکنش مستقیم از سوی تورم و حجم پول به عنوان شاخصهایی از سیاست پولی میشود به عبارتی نوسانات افزایشی قیمت نفت و نااطمینانی قیمت نفت در مجموع اثرات بلندمدت موجب کاهش رشد اقتصادی و رشد بخش صنعت از یک سو و افزایش حجم پول و تورم از سوی دیگر میشود.

تاثیرات نااطمینانی ناشی از قیمت نفت

نااطمینانی قیمت نفت برای کشورهای صادرکننده این کالا میتواند نقش مهمی در وضعیت اقتصادی و تامین مالی داشته باشد. علاوه بر این اثرات قابل توجه نفت در کشورهای تولیدکننده و صادرکننده این کالا، بررسی تاثیرات ناشی از تکانه نفتی بر فعالیتهای اقتصادی و سیاست‎های پولی را غیرقابل اجتناب میکند. پژوهش حاضر با بررسی ارتباط بین نوسانات قیمت نفت و فعالیتهای اقتصادی و سیاستهای پولی در ایران برای دوره فصلی 1390-1369 نشان میدهد یک تکانه در نااطمینانی قیمت نفت و نوسانات افزایشی قیمت نفت موجب واکنش معکوس در رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی میشود. به عبارتی نوسانات افزایشی قیمت نفت و نااطمینانی قیمت نفت در مجموع اثرات بلندمدت با رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی رابطه معکوس دارد. 

در مجموع میتوان گفت نااطمینانی در قیمت نفت همانگونه که تاثیر منفی بر رشد فعالیتهای صنعتی طی دوره مورد نظر در پژوهش حاضر داشته باعث تاثیرات منفی بر رشد اقتصادی نیز بوده است. به طوری که افزایش نااطمینانی در قیمتهای نفت با توجه به جایگاه نفت در بودجه کشور به عنوان یک کشور وابسته به نفت به واسطه اثرگذاری بر تحلیل اثرات تکانههای قیمت نفت بر تصمیمهای بنگاههای اقتصادی کشور میتواند تاثیرات منفی بر وضعیت صادرات نفت و تراز پرداختها، درآمدهای ارزی گذاشته و باعث کاهش جذب سرمایهگذاری و در نتیجه کاهش سطح تولید و رشد اقتصادی شود بنابراین تکانهیی در نااطمینانی ناشی از قیمتهای نفت باعث تاثیرات منفی بر رشد اقتصادی طی دوره مورد نظر شده است.

فاز انتظار سرمایهگذاری بنگاهها

تنها تفاوت در بین واکنش رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی نسبت به تکانههای ساختاری نااطمینانی در قیمت نفت در آغاز اثرگذاری است. به طوری که تکانههای ساختاری در نااطمینانی قیمت نفت از همان آغاز به واسطه فضای انتظاری ایجاد شده ناشی از نااطمینانیها و به تعویق انداختن تصمیمات سرمایهگذاری بنگاههای اقتصادی به دلیل عدم اطمینان از دایمی یا موقتی بودن شرایط نااطمینانی موجب کاهش انگیزه و تحرک تولید و فعالیتهای اقتصادی، افزایش بیکاری و رکود میشود و در نتیجه از آغاز باعث واکنش منفی رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی میشود. درحالی که درخصوص نوسانات افزایشی قیمت نفت این نوسانها در آغاز به واسطه افزایش درآمدهای نفتی موجب افزایش رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی شده ولی خیلی زود این تاثیرات از طریق کانالهایی مانند بیماری هلندی، رانتجویی و سیاستهای دولتی با افزایش فشارهای ناشی از افزایش تقاضا، افزایش واردات به ویژه کالاهای واسطه و از دست دادن قدرت رقابت در صحنههای بینالمللی موجب افزایش تورم و کاهش تولید و فعالیتهای اقتصادی و در نتیجه واکنش منفی رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی میشود.

عقبگرد اقتصادی به دنبال تکانههای نفتی

گرچه به ظاهر انتظار میرود، افزایش درآمدهای نفتی به معنای افزایش سرمایهگذاریها و رشد اقتصادی باشد اما با افزایش قیمت نفت و بالا رفتن درآمدهای دولت، هزینههای دولتی نیز افزایش مییابد که متعاقبا تضعیف جایگاه بخش خصوصی در پروژهها و افزایش تورم را به همراه خواهد داشت. بنابراین اثر مثبت رونقی که در ابتدا به واسطه افزایش درآمدهای نفتی دولت ایجاد میشود در بلندمدت معکوس شده و رکود و تورم را به بار مینشاند. مجموع نتایج پژوهش حاضر نیز حاکی از رابطه معکوس تکانههای ساختاری نوسانهای قیمت نفت و شاخصهای فعالیتهای اقتصادی همچون رشد اقتصادی و رشد تولیدات صنعتی است و عقبگرد اقتصادی به دنبال تکانههای نفتی را تایید میکند.

همچنین نتایج پژوهش حاضر، نشانگر این است که یک تکانه در نااطمینانی قیمت نفت و نوسانهای افزایشی قیمت نفت موجب واکنش مستقیم از سوی نقدینگی و تورم میشود. به عبارتی بین نوسانهای افزایشی قیمت نفت و نااطمینانی قیمت نفت(در مجموع اثرات بلندمدت) با نقدینگی و حجم پول و شاخص قیمتها رابطه مستقیم وجود دارد. به این معنی که تکانههای ساختاری ناشی از نوسانهای افزایشی قیمت نفت از آغاز از یک سو به دلیل افزایش درآمدهای نفتی باعث افزایش نقدینگی و حجم پول شده و از سوی دیگر به دلیل فشارهای ناشی از افزایش تقاضا و افزایش واردات موجب شدت تورم و اتخاذ سیاستهای پولی انبساطی و رشد حجم پول خواهد شد. همچنین از سوی دیگر تکانههای ساختاری نااطمینانی قیمت نفت به دلیل شرایط کاهش انگیزههای تولید و فشار تورمی ناشی از هزینه و کاهش درآمدهای مالی موجب افزایش بیکاری، تورم و تشدید سیاستهای پولی انبساطی ازجمله رشد حجم پول میشود.