ایده بلندپروازانه جاده ابریشم/ تلاشی برای رهبری جهان یا دخالت چین در نظم نوین جهانی؟

بنا بر اعلام مقامات کشور چین، هدف اجرای «کمربند اقتصادی جاده ابریشم» و «جاده ابریشم دریایی قرن 21» موسوم به «یک کمربند - یک جاده» این است که چارچوب همکاری اقتصادی جدیدی شکل بگیرد و کشورهای این مسیر تحت این چارچوب بهطور مشترک در آن مشارکت داشته باشند تا جاده ابریشم قدیمی در عصر جدید، انرژی و حیاتی نو بیابد. دولت چین در این چارچوب قصد دارد نهتنها مسیری تجاری بسازد، بلکه همچنین میخواهد زیرساختهای خود را در ابعادی بزرگ گسترش بخشد.

به همین خاطر مقامات چین تصمیم گرفتهاند با گرد هم آوردن دوستان خود از پهنه آسیا گرفته تا اروپا و آفریقا دوباره نام جاده ابریشم را زنده کرده و طرح بلندپروازانِ ای را با این نام آغاز کنند. پکن از ابتدای اجرای این طرح صندوقی به ارزش 40 میلیارد دلار را برای آن در نظر گرفت و پسازآن دست به راهاندازی مؤسسات مالی بزرگ ازجمله بانک توسعه زیرساخت آسیا زد تا بتواند خیال کشورهایی را که قصد مشارکت در این طرح را دارند از هر حیث راحت کند.

اهداف احیای جاده ابریشم قدیم

چین میگوید، قصد دارد با احیای جاده ابریشم مسیر جدیدی را برای رونق اقتصادی دنیا بخصوص برای کشورهای قرار گرفته در مسیر این جاده راهاندازی کند؛ مسیری که باید آسیای مرکزی را به اروپا وصل کند و به همین منظور تأکید دارد که مشارکت کشورها در آن بلامانع بوده و هر یک میتوانند به فراخور حال خود در آن حضور فعالانه داشته باشند.

در طرح جدید چین، قرار است تقویت ارتباطات میان کشورهای این حوزه از آسیا گرفته تا قارههای آفریقا و اروپا بیشتر شده و کشورها از طریق شبکهای از جادهها، خط آهن، بنادر و فرودگاه به یکدیگر متصل شوند.

زمانی که این ایده توسط رهبر چین مطرح شد، بسیاری اعلام کردند که او قصد دارد اسطورهای را زنده کند و «جاده ابریشم تازهای» بسازد؛ جادهای در امتداد جاده ابریشم تاریخی که زمانی بزرگترین راه تجاری جهان بود.

در این پروژه که از طرحهای بسیار بزرگ چین محسوب میشود، همکاریهای شفاف و اجرای طرحهای مشترک زیربنایی، راهسازی، بندرسازی و ساخت خطوط آهن برای مرتبط کردن سه قاره به یکدیگر بهعنوان اصلیترین اهداف این برنامه معرفی شده است.

تلاشهای چین برای اجرای این طرح احتمالاً تأثیر مهمی روی الگوهای معماری اقتصادی منطقهای از تجارت و سرمایهگذاری گرفته تا توسعه زیرساختها خواهد گذاشت و در عوض مفاهیم استراتژیک برای چین، ایالات متحده آمریکا و دیگر قدرتهای بزرگ را تغییر خواهد داد.

بر اساس طرح چینیها و اعلام سیاست دولت جمهوری خلق چین در خصوص فعالسازی جاده ابریشم، این طرح در دو مسیر زمینی و دریایی 65 کشور را در آسیا و خاورمیانه و اروپا و شمال آفریقا در برمیگیرد. از میان این 65 کشور، تعداد 20 کشور پایههای اصلی و دارای اولویت و ظرفیت در مسیر جاده ابریشم هستند و ایران در میان این 20 کشور برگزیده قرار دارد.

بسیاری از کارشناسان، ایده یک کمربند، یک جاده را نسخه چینی طرح مارشال (Marshal Plan) در منطقه و برخی نیز ایده را فراتر از طرح مارشال میدانند زیرا دنیا را دربرمیگیرد و ارزش اقتصادی آن را به بیش از 21 تریلیون دلار آمریکا برآورد میشود.

تاکنون بیش از 100 سازمان و کشور به طرح نوین راه ابریشم زمینی و دریایی چین ملحق شدهاند و از این میان بیش از 40 سازمان و کشور توافقنامههایی را با چین امضا کردهاند. مجمع عمومی سازمان ملل و شورای امنیت و همچنین سازمان همکاریهای اقتصادی آسیا و اقیانوس آرام (اپک) نیز در اسناد خود راه ابریشم را موردتوجه جدی قرار دادهاند. همچنین پیشبینیشده است تا سال 2020 میلادی میزان سرمایهگذاری درزمینهٔ ساخت تأسیسات زیربنایی در آسیا به 8 تریلیارد دلار برسد.

چین از زمانی که این ایده توسط رهبر آن کشور مطرح شد تاکنون طرحهای مختلفی را در دست اجرا دارد که از آن جمله میتوان به ساخت کریدور اقتصادی چین و پاکستان و اجرای طرح بزرگ ساخت «پل پادما » در بنگلادش و ایجاد یکشبه ریلی میان چین و کشورهای اروپایی و آسیایی ازجمله مهمترین برنامههای در حال اجرا در چارچوب جاده ابریشم نوین اشاره کرد.

بر اساس آمارها اعلامشده، کل تجارت چین با کشورهای حوزه راه ابریشم در سال 2016 میلادی بر اساس آمار رسمی چین به 913 میلیارد دلار رسیده است. شرکتهای چینی تاکنون 50 میلیارد دلار در کشورهای مرتبط با راه ابریشم سرمایهگذاری کرده و به ایجاد 56 منطقه تجاری در 20 کشور مساعدت کردهاند. فعالیت آنان همچنین باعث ایجاد درآمد مالیاتی یک هزار و 100 میلیارد دلاری شده و 180 هزار شغل در کشورهای مذکور شده است.

تأسیس بانک جدید

پکن بهمنظور تأمین مالی این پروژه عظیم یک صندوق باارزش 40 میلیارد دلار از همان ابتدای مطرح شدن این طرح اختصاص داده و از سال 2015 میلادی نیز بانک سرمایهگذاری زیرساخت آسیا (AIIB) را نیز ایجاد کرده است که برای اجرای طرح زیربنایی وام و سرمایه اختصاص میدهد و هماکنون بیش از 70 عضو دارد که جمهوری اسلامی ایران نیز بهعنوان یکی از اعضای هیات مؤسس آن محسوب میشود.

به همین دلیل در ژوئن سال 2015 برخلاف خواست و اراده آمریکا، 57 کشور طرح تأسیس بانک یادشده را امضاء کردند که در میان آنها انگلیس، فرانسه و آلمان هم به چشم میخوردند. درواقع، هرگاه چینیها پروژه بزرگی را تدارک میبینند، هر کشوری مایل است میتواند در آن سهیم باشد.

«شی جین پینگ» رئیسجمهوری خلق چین پیشبینی کرده که در مدت یک دهه از راهاندازی این مسیر، ارزش تجاری آن برای کشورهای قرار گرفته در این مسیر که یکی از آنها ایران است به 2 هزار و 500 میلیارد دلار برسد.

در حال حاضر چین شش کریدور در مسیر جاده ابریشم نوین در حال اجرا دارد که شامل کریدور جدید قارهای «آسیا - اروپا»، «کریدور روسیه - چین - مغولستان»، «کریدور آسیای غربی - آسیای مرکزی - چین»، «کریدور شبهقاره هند - چین»، «کریدور پاکستان - چین» و «کریدور بنگلادش - چین - هند - میانمار» است.
با اجرای این طرحها درواقع شبکهای بسیار بزرگ و گسترده میان کشورهای حوزه جاده ابریشم در بیشتر مناطق آسیا و اروپا شکل میگیرد.

نقش ایران در اجرای طرح جاده ابریشم نوین

موقعیت سنتی ایران که از دیرباز یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم تاریخی بود، باعث شده تا چین حساب ویژهای روی ایران در احیای این جاده باز کند.

بررسیها نشاندهنده این واقعیت است که در طرح احیای جاده ابریشم چین، ایران یکی از مهمترین و زیربناییترین بخشهای این طرح خواهد بود که رئیسجمهوری چین تلاش بسیاری برای اجرایی شدن آن دارد. درواقع حضور در این طرح فقط خواست ایران نیست، بلکه در برنامهریزیهایی که چین برای احیای جاده ابریشم نوین انجام داده، لازم است که ایران نقشی بسیار فعالتری در آن داشته باشد.

به باور مسئولان و مقامات کشور چین، ایران منطقهای تاریخی در این مسیر است و در طول تاریخ بیش از 2 هزارساله نیز همین مسیر بوده که دو کشور را به یکدیگر مرتبط ساخته است. آنان همچنین ایران را عنصر مرکزی در کمربند اقتصادی جاده ابریشم میدانند، کمربندی که بهشدت برای تحقق آن تلاش میشود و بسیاری از کارشناسان، بخشی از این تلاشها را گسترش نفوذ فرامرزی چین از طریق آسیای مرکزی به خلیجفارس و اروپا میدانند.

شبکه خبری «آسیا تایمز» هنگکنگ پیشتر در گزارشی نوشته بود: همین اشتیاق چین است که سبب شد تا ایران با همکاری این کشور به عضویت بانک سرمایهگذاری توسعه زیرساخت آسیا موسوم به (AIIB) درآید و بهعنوان یکی از اعضای هیات مؤسس آن انتخاب شود. برآوردها نشان میدهد که چنانچه طرح جاده ابریشم اجرایی شود ایران محل انتقال و گذر 12 میلیون تن کالا در سال خواهد بود.

«شی جین پینگ» رئیسجمهوری خلق چین پیشبینی کرده است که در مدت یک دهه از راهاندازی این مسیر، ارزش تجاری آن برای کشورهای قرار گرفته در این مسیر که یکی از آنها ایران است به 2 هزار و 500 میلیارد دلار برسد.

با توضیحات ارائهشده و با توجه اینکه دو کشور چین و ایران دارای قدرت اثرگذار، مهم و برتری نسبی در آسیا هستند؛ تقویت کمربند جاده ابریشم بین این دو کشور نهتنها برای دو ملت ثمربخش خواهد بود، بلکه پشتیبانی مفیدی برای برقراری پیوند بین کشورها و تحقق هدف توسعه مشترک در منطقه آسیا را نیز فراهم خواهد کرد و مردم منطقه خواهند توانست از ثمره این توسعه بهرهمند شوند.

نگرانیهای اجرای این طرح

یکی از خطرات مهمی که در خصوص اجرای ایده «یک کمربند - یک جاده» توسط برخیها مطرح میشود این است که بسیاری از کشورهای آسیایی و همچنین آمریکا در مورد تأثیر جغرافیایی سیاسی یا ژئوپلیتیکی این اقدام چین بسیار نگراناند و برخی آن را «پروژهای برای تسخیر جهان» مینامند.

گرچه چین سعی دارد این اقدام را ابتکار عملی برد - برد جلوه دهد اما این امر برای برخی از کشورهای منطقه مانند ژاپن، هند و روسیه متضمن مفاهیم مهمی درزمینهٔ سیاست خارجی است. ازنظر مسکو این اقدام به معنای تأثیر چین بر کشورهای آسیای میانه است و هند نیز که سریلانکا را حیات خلوت خود میپندارد از سرمایهگذاریهای چین در این کشور خشنود نیست.

از طرف دیگر، جاده ابریشم دریایی سبب افزایش قدرت نیروی دریایی این کشور در خارج و همچنین و فعالیتهای چین درزمینهٔ ایجاد زیرساختارهای فناوری اطلاعات، باعث تقویت نفوذ آن در منطقه میشود که ازنظر امنیتی این اقدامات برای کشورهای رقیب خوشایند نیست. این در حالی است که برخی از کارشناسان حوزه سیاسی اقدام چین در ایجاد جاده ابریشم جدید با چنین وسعتی را نوعی مداخله در نظم نوین جهانی میدانند.

به باور آنها، «اجرای این طرح از جانب چین باعث شده برخی کشورها بهطور فزایندهای نگران آن باشند که این طرح سبب شود بیشازاندازه به چین وابسته شوند و به همین خاطر قزاقستان سرمایهگذاری چین و مهاجرت از این کشور را از بیم نفوذ چینیها محدود کرده و کوشیده است برای ایجاد تعادل، روابط گرمتر با مسکو را دنبال کند.»

با توجه به موارد ذکرشده، اما این ایده ازنظر تئوریکی حامیانی برای نظر نوین جهانی هم دارد و در شرایط کنونی از جانب بسیاری از کشورها با دید مثبت تلقی شده و از آن استقبال هم کردهاند. با توجه به اینکه مفهوم «یک کمربند - یک جاده» مستلزم حفظ منافع سایر کشورها نیز هست، بسیاری از کشورها آن را با دید احترام متقابل، ارتباط دوستانه و وضعیت برد - برد در نظر میگیرند و حاضرند با چین همکاری کنند چراکه اعتقاد دارند اگر این طرح به نتیجه برسد، مسیرهای مختلف دنیا نسبت به گذشته آسانتر و سهلتر در دسترس خواهند شد.