«هفت ریشتر» با پایتخت چه می‌کند؟

روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: «زلزله 7/3 ریشتری یکشنبهشب در نقطه مرزی غرب کشور، حساسیت از دست رفته مدیران شهری نسبت به خطر «زلزله بزرگ» در پایتخت را احیا کرد. دیروز رئیس شورای شهر تهران، «آسیبپذیری ساختمانهای نوساز» در کنار محلههای فرسوده را ضعف اصلی در «تابآوری» پایتخت مقابل زلزله عنوان کرد. مطالعه درباره «تهران پسازلزله» تحت تاثیر فعالیت سه گسل اصلی پر خطر نشان میدهد با وقوع زلزله ۷ ریشتری، بر حسب منشا گسل، ۱۰ تا ۵۵ درصد ساختمانها دچار تخریب یا آسیب اساسی میشود و ۳/ ۰ تا ۶ درصد جمعیت ساکن از بین میرود.

حادثه تلخ زمینلرزه کرمانشاه بار دیگر مدیریت شهری پایتخت را متوجه خطر پنهان زلزله بزرگ در پایتخت کرد. روز گذشته در جریان جلسه علنی شورای شهر تهران، محسن هاشمی رفسنجانی رئیس پارلمان محلی پایتخت اعلام کرد: نه تنها ساکنان بافت فرسوده تهران با تهدید ناشی از زلزله بزرگ روبهرو هستند بلکه ساختمانهای جدید و کمسن نیز به لحاظ تابآوری در برابر زلزله بزرگ در وضعیت مناسبی قرار ندارند.

رئیس شورای شهر تهران ۶ منطقه تهران شامل مناطق ۹، ۱۰، ۱۲، ۱۷، ۱۶ و ۱۴ را دارای خطرپذیری بالا و مناطق ۷، ۸، ۱۳، ۱۵، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ را دارای خطرپذیری متوسط معرفی کرد. بررسیها با استناد به دو گزارش رسمی تهیه شده توسط مدیریت شهری پایتخت نشان میدهد: از میان ۶۵ گسل استان تهران، سه گسل ری، مشا و شمال تهران دارای بیشترین خطر به لحاظ آسیبپذیری برای شهر تهران دارا هستند.

در قالب مطالعاتی که با عنوان «تهیه گزارش وضعیت محیط زیست شهر تهران» اوایل دهه ۹۰ از سوی مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران انجام شده (از آن زمان تاکنون هیچ مطالعه جامع و کاملی درباره سطح آسیبپذیری شهر تهران در برابر زلزله و میزان تابآوری آن در برابر زمینلرزه احتمالی بزرگ که هر ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال رخ میدهد، انجام نشده است) مشخص میکند: با توجه به برآوردهای انجام شده از میزان بزرگی و شدت زمینلرزه ناشی از فعالیت هر یک از سه گسل مشا، ری و شمال تهران، در صورت وقوع زلزله با بزرگای ۶/۷ تا ۷/۲ ریشتر از ۱۰ تا ۵۵درصد ساختمانها و بناهای شهر تهران تخریب میشوند و از ۰/۳ تا ۶ درصد جمعیت شهر تهران نیز از بین میروند. به این معنا که در صورت وقوع زلزله ناشی از فعالیت هر یک از این سه گسل با بزرگی عنوان شده، دست کم ۵۰۰ هزار نفر جان خود را در اثر تخریب ساختمانها بدون در نظر گرفتن تلفات ثانویه از دست میدهند.

این مطالعات میزان خسارت جانی و مالی ناشی از فعالیت هر یک از سه گسل ری، مشا و شمال تهران بهطور جداگانه مورد بررسی قرار داده است. بر اساس سوابق لرزهای و سابقه فعالیت هر یک از این گسلها، برآوردهای انجام شده در این مطالعات نشان میدهد در صورتی که گسل ری فعال شود زلزلهای به بزرگی ۶/۷ ریشتر، در صورتی که گسل مشا فعال شود زلزلهای به بزرگی ۷/۲ ریشتر و اگر گسل شمال تهران فعال شود زلزلهای به بزرگی ۷/۲ ریشتر در شهر تهران به وقوع میپیوندد.

در این مطالعات علاوه بر بررسی بزرگی زلزلههای احتمالی ناشی از فعالیت هر یک از گسلها، شدت زلزله نیز مورد توجه قرار گرفته است. شدت زلزله عددی است که بر اساس آن تاثیر زلزله روی ساکنان و ساختمانهای روی زمین نشان داده میشود. به عبارت دیگر این شدت زلزله یک مقیاس مهندسی برای تعیین میزان خسارت ناشی از زلزله روی ساختمانها و ساکنان شهرها و مناطق زلزلهزده است.

بر این اساس در صورتی که زلزلهای به بزرگی ۶/۷ ریشتر بر اثر فعالیت گسل ری در شهر تهران رخ دهد، شدت زلزله برای شمال شهر و جنوب شهر تهران بین ۸ تا ۹ مرکالی خواهد بود. به این ترتیب اگر شدت زلزله معادل ۸ مرکالی باشد ساختمانهای معمولی شهر خسارت قابل توجهی میبینند، ساختمانهایی که به شکل نامناسب ساخته شدهاند به شکل کامل تخریب میشوند و ساختمانهایی که با کیفیت خوبی ساخته شدهاند دچار خسارت جزئی میشوند.

اما چنانچه شدت زلزله ناشی از فعالیت گسل ری معادل ۹ مرکالی باشد شریانهای حیاتی زیرزمینی شهر نیز  همچون خطوط آب، برق، گاز و... شکسته میشوند. همچنین در صورت وقوع زلزله ناشی از فعال شدن گسل ری، ۵۵ درصد کل ساختمانهای شهر تهران دچار خسارت و آسیبدیدگی میشوند این در حالی است که میزان خسارت ساختمانها در جنوب شهر شامل مناطق ۱۱ و ۱۲ تا ۸۰ درصد نیز پیشبینی شده است و در مناطق یک تا پنج نیز آسیبدیدگی ساختمانها تا ۳۰ درصد پیشبینی شده است.

برآوردهای انجام شده درخصوص خسارات جانی ناشی از فعال شدن گسل ری نیز حاکی از آن است که با وقوع زلزلهای با بزرگی و شدت عنوان شده معادل ۶ درصد از جمعیت شهر تهران از بین خواهند رفت. در این میان بالاترین میزان تلفات جانی نیز برای مناطق ۱۱ و ۱۲ پیشبینی شده که در این مناطق میزان تلفات معادل ۱۵ تا ۲۰ درصد جمعیت این مناطق خواهد بود. در عین حال میزان تلفات جانی برای مناطق یک تا پنج نیز تا ۲ درصد جمعیت این مناطق احتمال داده شده است. از سوی دیگر بررسیها در مورد اثرات ناشی از فعال شدن گسل مشا نشان میدهد با فعال شدن این گسل، احتمال وقوع زلزلهای با بزرگای ۷/۲ ریشتر و همچنین شدت ۹ مرکالی در شمال شهر و ۷ مرکالی برای جنوب شهر وجود دارد.

وقوع زلزلهای با شدت ۷ مرکالی سبب میشود علاوه بر آن که شهروندان وحشتزده شوند، ساختمانهایی که باکیفیت خوب ساخته شده دچار خسارت کم، ساختمانهای با کیفیت معمولی دچار خسارت جزئی و ساختمانهای با کیفیت پایین با خسارت جدی مواجه شوند. به این ترتیب ۱۰ درصد کل ساختمانها خسارت میبینند که البته میزان خسارت ساختمانها در منطقه ۱۲ به ۳۰ درصد میرسد و در عین حال میزان تلفات جانی ناشی از وقوع زلزلهای با شدت ۷ مرکالی، ۳ درصد جمعیت شهر تهران از بین خواهند رفت که البته میزان خسارت جانی در منطقه ۱۲به ۱/۷ درصد از جمعیت این منطقه میرسد.

بخش دیگری از این گزارش به پیشبینی ابعاد خسارت مالی و جانی زلزله احتمالی ناشی از فعال شدن گسل شمال تهران پرداخته است. بر این اساس با وقوع زلزله ۷/۲ ریشتری ناشی از فعال شدن این گسل، شدت زمین لرزه در شمال شهر تهران به ۹ مرکالی و در جنوب شهر تهران به ۷ مرکالی میرسد. این شدت زمینلرزه سبب میشود معادل ۳۶ درصد کل ساختمانهای شهر تهران دچار آسیب جدی شوند که البته این آسیب در مناطق یک تا پنج پایتخت به ۵۰ درصد ساختمانها و در جنوب شهر به ۳۰ درصد ساختمانها وارد میشود.

در عین حال ۲ درصد از جمعیت شهر تهران نیز دچار تلفات جانی میشوند که میزان خسارات جانی در مناطق یک تا پنج پایتخت به ۳ درصد جمعیت این مناطق و در جنوب شهر به یک درصد جمعیت مناطق خواهد رسید. بررسیها نشان میدهد گسل شمال شهر تهران عمدتا مناطق یک تا پنج و مناطق ۲۱ و ۲۲ را تحت تاثیر قرار میدهد.

این مطالعات تاکید میکند در حال حاضر پهنه شهر تهران به لحاظ جانمایی ساختمانها و موقعیت گسلها، در وضعیت مناسبی قرار ندارد. این در حالی است که شهرداری تهران دست کم از سال ۹۳ تاکنون مطابق با احکام برنامه پنج ساله دوم شهر تهران نسبت به انجام ۱۵ تکلیف مرتبط با تابآور کردن شهر تهران در برابر زمینلرزه وظیفه داشته است. مهمترین این تکالیف شامل ممنوعیت ساختوساز در محدوده حریم گسلهای شمالی و جنوبی شهر تهران، کاهش بار تراکم جمعیت در بافت فرسوده و ساماندهی یک سری مراکز برای امداد و نجات میشود.

مواردی دیگری همچون ارائه لایحه ارتقای سطح ایمنی ساختمانها و فضاهای شهری، افزایش تعداد ایستگاههای فعال شتابنگاری به ۲۲ عدد، افزایش تعداد ایستگاههای فعال لرزهنگاری به ۲۳ عدد، افزایش ایمنی در برابر مخاطرات زمین، اعمال محدودیتهای ساختوساز در عرصههای با شرایط ناپایدار و محدودههای گسلی، تهیه و نهایی کردن آییننامه فنی گودبرداری ساختمانی و همچنین تهیه طرح ایجاد سامانه اعلام وضعیت اضطراری و آماده باش از جمله تکالیف شهرداری است که در قالب برنامه پنجم شهرداری تهران به آن اشاره شده است.

همینطور بهکارگیری مصالح ساختمانی منطبق با استانداردهای بینالمللی، مقاومسازی اماکن و مراکز امدادرسانی، ممنوعیت ساختوساز در حریم اول گسلهای شمالی و جنوبی تهران، کاهش بار تراکمی محلههای پرتراکم به ویژه بافت فرسوده نیز جزو مهمترین تکالیف و راهکارهای افزایش تابآوری شهر تهران عنوان شده است. علاوه بر این مدیریت شهری وظیفه دارد از ساختوساز در شیبهای تند پرهیز و ضوابط و مقررات ساختوساز اصولی و مقاوم در کل پهنه شهری را اعمال کند. همینطور محوطههای باز و تجهیزشده درون محلهای را برای ایجاد مراکز امداد و نجات در هنگام بروز زلزله ساماندهی و در نهایت سازهها و تاسیسات شهری را ایمنسازی کند.

گنجاندن این تکالیف در اسناد فرادست شهری در حالی است که بررسیهایی که دوماه پیش و در دوره جدید مدیریت شهری درباره میزان تحقق این تکالیف انجام شده، نشان میدهد پایتخت به دلیل عدم اجرای تکالیف مرتبط با ایمنسازی شهر در برابر حوادث غیرمترقبه در برابر زلزله بزرگ احتمالی فوقالعاده آسیبپذیر است.

نکته مهم آن که علاوه بر بیعملی در زمینه انجام این تکالیف طی سالهای گذشته از سوی مدیریت شهری، عملکرد نامناسب در برخی تکالیف انجام شده سبب شده عملا تابآوری شهر تهران در برابر حوادث طبیعی افزایش پیدا نکند. یکی از این موارد تغییر کاربری سولههای مدیریت بحران شهر تهران و اختصاص فضای این سولهها به فعالیتهایی خارج از حوزه مدیریت بحران از سوی مدیریت شهری است؛ به طوری که از میان ۱۱۱ سوله مدیریت بحران شهری معادل ۶۰ سوله در اختیار کاربریهای غیر مرتبط قرار داده شده است. در این رابطه زهرا صدر اعظم نوری، عضو شورای شهر تهران نیز روز گذشته در جلسه علنی شورای شهر تهران تذکر داد. او در این باره گفت: بیشتر سولههای بحران در اختیار شهرداری نیستند و به کاربریهای ورزشی - تفریحی و مکانی برای ضبط برنامههای صدا و سیما تبدیل شدهاند.

رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران اظهار کرد: لازم است یادآوری کنم که بروز پدیدههای طبیعی امری اجتنابناپذیر است. وضعیت کشور ایران به گونهای است که شهرهای بزرگ و کوچک و کلانشهرها به خصوص کلانشهر تهران با جمعیت قریب به ۹ میلیون نفر ساکن، به طور مستمر در معرض پدیده و حوادث طبیعی است.

او ادامه داد: از این رو لازم و ضروری است که آمادگی کافی برای مقابله با پدیدههای طبیعی نظیر سیل و زلزله را داشته باشند. تهران بهعنوان پایتخت ایران باید از ظرفیت تاب آوری بالایی برخوردار باشد تا بتواند در مقابل انواع رخدادها و پدیدههای طبیعی ایستادگی کند.

نوری تصریح کرد: از این رو از شهرداری تهران میخواهم بر خلاف رویه ناصواب نحوه مدیریت پایگاههای پشتیبانی مدیریت بحران به جای اختصاص دادن بیش از ۶۰پایگاه به فعالیتهای ورزشی، دانشگاه علمی کاربردی (۶ پایگاه)، صداوسیما، غرفه کودک و غیره پایگاهها را به کاربرد متناسب با اهداف آنها برگرداند و توجه جدی به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران، ارتقای جایگاه سازمان و نیز تخصیص اعتبارات کافی و تامین تجهیزات مورد نیاز کند تا این سازمان در مواقع حساس و ضروری بتواند به ماموریتهای ذاتی خود بپردازد.

دومین گزارشی که در این خصوص از سوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تهیه شده، نشان میدهد وقت طلایی برای مدیریت بحران پس از زلزله، ۷۲ ساعت اولیه است که اگر امدادرسانی سریع و دقیق در این مدت انجام نشود آمار تلفات انسانی افزایش پیدا میکند و بالعکس در صورتی که در این فرصت طلایی امدادرسانی با سرعت و کیفیت زیادی انجام شود، آمار تلفات انسانی کاهش مییابد.

در این گزارش یک سناریوی زلزله فرضی برای سنجش تابآوری شهر تهران انجام شده که برمبنای آن اگر زلزلهای به بزرگی ۵ ریشتر به دلیل فعال شدن یکی از گسلهای اصلی شهر تهران در ساعت ۴ صبح رخ دهد، معادل ۲۰۲ هزار ساختمان شهری با آسیبدیدگی متوسط مواجه میشوند که معادل ۲۳ درصد از کل ساختمانهای شهر تهران است.»