پاسخ دو مجهول زلزله کرمانشاه

نهاد تحقیقاتی مامور به بررسی جزئیات تخریب و آسیبدیدگی ساختمانهای مسکونی و غیرمسکونی ناشی از زلزله اخیر کرمانشاه، دیروز یک گزارش ۱۰ روزه از تحقیقات میدانی انجام شده در مناطق زلزلهزده را ارائه کرد. تیم کارشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی که درپی ابلاغ حکم وزیر راهوشهرسازی به رئیس این مرکز برای بررسی و اعلام دلایل تخریب ساختمانها به خصوص ساختمانهای نوساز دولتیساز(همچون بیمارستانها و واحدهای مسکن مهر)، به مناطق زلزلهزده اعزام شده بود، روز گذشته، با ارائه نتایج تحقیقات انجام شده طی ۱۰ روز اخیر-از ابتدای وقوع زلزله تا روز گذشته-معمای تخریب بناهای مسکونی و غیرمسکونی آسیبدیده در مناطق زلزلهزده را رمزگشایی کرد.

براساس این گزارش، زلزله یکشنبه هفته گذشته غرب کشور، با بزرگای ۳/ ۷ ریشتر در پهنهای به وسعت ۱۰۰ کیلومتر منجر به بروز آسیب و خسارت جدی شد؛ حدود ۲۵۰ هزار نفر بهصورت مستقیم (به دلیل بروز خسارتهای مالی و جانی)در غرب کشور تحت تاثیر زلزله قرار گرفتند و بیش از ۱۰۰ میلیون نفر از جمعیت دنیا آن را احساس کردند. این زلزله منجر به کشته شدن بیشاز ۴۰۰ نفر از ساکنان مناطق زلزلهزده شد. همچنین در مجموع تخریب و آسیبدیدگی ۳۰هزار و ۵۰۰ واحد مسکونی در استان کرمانشاه را به همراه داشت؛ از این تعداد ۱۶ هزار واحد مسکونی(۴۵۰۰ واحد مسکونی شهری و ۱۱ هزار و ۵۰۰ واحد مسکونی روستایی)بهصورت ۱۰۰ درصدی تخریب شدند؛ همچنین ۱۴ هزار و ۵۰۰ واحد مسکونی آسیبدیده نیز با درصدهای متفاوتی از تخریب، قابل بازسازی، مقاومسازی و سکونت مجدد هستند. مطابق آخرین محاسبات، شتاب ناشی از زلزله غرب کشور در ابعاد مختلف ایجاد شد؛ این شتاب در سرپل ذهابg ۶۸/ ۰ و در اسلامآباد غربg ۱۲/ ۰برآورد شده است، هرچند شتاب ناشی از زلزله در سایر مناطق زلزله زده بین این دو عدد متغیر بوده است. براساس اعلام مرکز تحقیقات راه وشهرسازی، از لحظه وقوع زلزله کرمانشاه تا ساعت ۳:۵۲ بامداد دیروز-چهارشنبه- (۱۰ روز اخیر)در مجموع ۸۷۸ پسلرزه در این مناطق به ثبت رسید که با توجه به خصلت این زمینلرزهها پیشبینی میشود پسلرزهها حداقل تا ۱۵۰ روز آینده ادامه داشته باشد و تا ۲۰ روز بعد از وقوع زلزله وقوع پسلرزههای بزرگ بعید نخواهد بود.

نتایج تحقیقات صورت گرفته نشان میدهد، اگرچه در مجموع، کل منطقه زلزلهزده غرب کشور به لحاظ «سطح پایداری» و «مقاومت بناها» در برابر زمینلرزه منطقهای «تابآور» نبوده است، اما آسیب وارده شده به واحدهای مسکونی و سایر ساختمانها در مناطق زلزلهزده استان کرمانشاه، از الگوی «تخریب هماهنگ» تبعیت نکرده است؛ به این معنا که در بسیاری از موارد، در مجاورت ساختمانهایی که ۱۰۰ درصد تخریب شدهاند، برخی دیگر از ساختمانها با حداقل آسیبدیدگی روبهرو شده یا کوچکترین آسیبی به آنها وارد نشده است. بررسیها حاکی است در مواردی که در ساخت ساختمانها ضوابط و مقررات ساخت و ساز به خصوص مقررات مورد تاکید در آییننامه ۲۸۰۰(آییننامه مقاومسازی لرزهای ساختمانها) و الزامات مقررات ملی ساختمان بهطور کامل رعایت شده است به رغم شدید بودن زلزله، ساختمانها با کوچکترین آسیبی مواجه نشدهاند. تیم کارشناسی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی تاکید میکند در صورت رعایت مقررات و ضوابط مربوط به تابآوری ساختمانها در برابر زلزله به خصوص ضوابط آییننامه ۲۸۰۰، این قابلیت وجود داشت که تلفات جانی این زمینلرزه به صفر و تلفات مالی آن به حداقل برسد.

این تیم تحقیقاتی همچنین، ۱۰ روز بعد از وقوع زلزله مهیب کرمانشاه، اولین آمار سازماندهی شده از نوع و میزان تخریب واحدهای مسکن مهر استان کرمانشاه در چهار سطح متفاوت آسیبدیدگی را ارائه کرد. بر این اساس از مجموع کل واحدهای مسکن مهر کرمانشاه، ۱۴ بلوک مشتمل بر ۱۴۰ واحد مسکونی بهطور ۱۰۰ درصد تخریب شدهاند؛ ۳۴ بلوک مشتمل بر ۶۵۳ واحد با دیوارهای جانبی فروریخته، ۹ بلوک مشتمل بر ۱۷۲ واحد با ترکهای به پهنای بیش از ۴ میلیمتر و ۳۷ بلوک مشتمل با ۷۲۹ واحد با ترکهای به پهنای کمتر از ۴ میلیمتر شناسایی شده است. بررسیها نشان میدهد در هر چهار سطح تخریب واحدهای مسکونی مهر، «ریزش نما» یکی از رایجترین اشکال آسیبدیدگی بوده است. بررسیها حاکی است از مجموع خرابیهای مسکن مهر ۶۰ درصد مربوط به ساختمانهای ساخته شده با اسکلت بتنی و ۴۰ درصد اسکلت فلزی بوده است؛ هرچند آمار تخریب در همه ساختمانها(اعم از مسکنمهر و سایر ساختمانها)سهم برابر(۵۰-۵۰) تخریب واحدهای مسکونی با اسکلت فلزی و بتنی را نشان میدهد.  نتایج تحقیقات انجام شده نشان میدهد دستکم ۷ علت عمده در تخریب ساختمانهای واقع در مناطق زلزلهزده غرب کشور و افزایش تلفات ناشی از زمینلرزه موثر بوده است؛ ساختوساز در زمینهای باتلاقی(همچون برخی پروژههای مسکن مهر)، شدید بودن زلزله، ساخت و ساز روی خاکهای نامرغوب و مسالهدار، حرکت خاکدستی بر اثر وقوع زلزله برخی از دلایل ذکر شده در تشریح علل تخریب ساختمانها در استان کرمانشاه است.

همچنین عدم احداث دیوار حائل برای برخی پروژهها که در لبه شیب قرار گرفتهاند، عدم انجام آزمایشهای بتن، میلگرد و جوش در ساختوسازهای منطقه و از سوی دیگر ضعف در اجرای ساختمان دلایل دیگری است که در   تحقیقات تیم کارشناسی مرکز تحقیقات راه وشهرسازی بهعنوان مهمترین علل تخریب و آسیبدیدگی ساختمانها ذکر شده است. در گزارش تیم کارشناسی مرکز تحقیقات، ضعف در بتنریزی و عدم مقاومت بتن، ضعف در اتصالات سازهای، ضعف اتصال نما به سازه اصلی، استفاده از مصالح نامناسب(بتندستی و...)، سنگین بودن سقفها(کاربرد مصالح سنگین)، اشکالات طراحی(عدم طراحی مناسب برای زلزله) و... بهعنوان مهمترین نمودهای اجرای نامناسب ساختمانها که منجر به افزایش شدت تخریب بناها در زمان وقوع زلزله شد، مورد تاکید قرار گرفته است.

محققان در یک جمعبندی کلی اعلام میکنند دانش فنی ساخت و ساز در غرب کشور قابلقبول نیست و لازم است تمهیدات لازم به منظور ارتقای سطح دانش فنی سازندگان و همچنین افزایش میزان تبعیت آنان از قوانین و مقررات موجود در ارتباط با مقاومسازهای لرزهای ساختمانها انجام شود. با اینحال، بررسیها نشان میدهد وجود یک امکان مهم ناشی از ویژگیهای شهرسازی استان کرمانشاه، اسکان موقت زلزلهزدگان را در ساعات و روزهای بعد از وقوع زمینلرزه تسهیل کرده است؛ به دلیل وجود فضاهای باز شهری در شهرهای زلزلهزده عملیات اسکان موقت زلزلهزدگان با مشکل خاصی همراه نشد و بسیاری از آنان به دلیل وجود این امکان موفق شدند به فاصله کمی از واحدهای مسکونی خود بهطور موقت ساکن شوند.

این تیم کارشناسی همچنین ۵ توصیه مهم در ارتباط با به حداقل رساندن میزان تخریب و آسیبهای ناشی از زلزلههای بعدی در مناطق مختلف کشور مطرح میکنند. نهادینهکردن رعایت قوانین و مقررات ساختوساز بهخصوص مقررات مقاومسازی لرزهای ساختمانها، اولین و مهمترین توصیه آنان به مسوولان مسکن و بهخصوص سازندگان واحدهای مسکونی است؛ رواج ساخت سقفهای سبک به منظور به حداقل رساندن تلفات ناشی از ریزش سقفهای سنگین در زمان وقوع زلزله توصیه دوم این تیم کارشناسی است. زلزله اخیر کرمانشاه مانند زلزلههای قبلی نشان داد وزن سقف ساختمانها ارتباطی مستقیم با میزان تخریب و آسیبدیدگی بناها در زمان وقوع زلزله دارد.  ترویج اقدامات عملیاتی برای مدیریت بحران پیش از وقوع زلزله(آموزش شهروندان، تدوین آییننامههای مرتبط و...) و بازنگری در رژیم لرزهخیزی کشور با توجه به تهیه نقشه حریم گسلها برای شهرهای مختلف، دو راهکار دیگر توصیه شده از سوی این تیم تحقیقاتی است.

«توسعه شبکه شتابنگاری کشور و نوسازی شبکه فعلی» از دیگر ضرورتهایی است که باید از این پس در دستور کار قرار بگیرد؛ بنا بر اعلام زلزلهشناسان مرکز تحقیقات راه وشهرسازی هماکنون ۱۳۵۰ شتابنگار در کشور وجود دارد که به دلیل فرسودگی نیازمند نوسازی و تکمیل است. نقص دیگر شبکهشتابنگاری، آنلاین نبودن این شبکه است که این نارسایی نیز باید هرچه سریعتر برطرف شود. براساس اعلام زلزلهشناسان هماکنون ۳۲۰ گسل فعال و کاری در کشور وجود دارد که به فواصل کمی از هم قرار دارند.  همچنین با توجه به اینکه طی سالهای اخیر جمعیت در شهرهای کوچک استان کرمانشاه کاهش یافته است کارشناسان نسبت به وجود خطر «تخلیه دائمی شهر» ناشی از خرابیهای زلزله، هشدار میدهند؛ هر چند از آنجا که معمولا در زمان وقوع زلزله، مناطق زلزلهزده شاهد ورود ساکنان مدعی (فاقد سابقه سکونت) هستند، کارشناسان این تیم تحقیقاتی توصیه میکنند از اسکان باعجله و غیراصولی افراد حاضر در مناطق زلزلهزده خودداری شود.  رئیس بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن همچنین، در پایان ارائه گزارش اعلام کرد: با تدقیق، تصویب و ابلاغ نقشه حریم گسلهای شهر تهران از این پس ساخت برج، ساختمانهای بسیار مهم و خطرزا در این حریمها ممنوع شده است.