کوبای بی کاسترو

چراکه از فردا فرد دیگری بر مسند ریاستجمهوری این کشور تکیه خواهد زد. شاید کوبای بدون کاستروها، نیروهای اپوزیسیون، کوباییهای تبعیدی و حتی کاخ سفید نشینان را به وجد آورد؛ اما در خود کوبا، زندگی روال عادیاش را طی میکند و کسی به نظر انتظار چندانی از این انتقال قدرت ندارد. درواقع هرچند کوبا بعد از ٦٠ سال برای اولینبار رئیسجمهوری به خود میبیند که از خاندان کاستروها نیست؛ اما به نظر نمیرسد که این مسئله خللی در نقش مرکزی حزب کمونیست این کشور و همچنین جایگاه کاستروها وارد آورد. رویکارآمدن یک غیرکاسترو به معنای پایان رهبری کاستروها بر کوبا نیست؛ چراکه رائول همچنان ریاست و رهبری حزب کمونیست را در دست خواهد داشت.
گمانهزنیها حاکی از آن است که مجمع ملی کوبا میگوئل دیاز کانل را بهعنوان جانشین رائول کاسترو برمیگزیند که بهعنوان معاوناول رئیسجمهور، نام آشنایی برای کوباییها محسوب میشود. درواقع کاستروها از مدتها پیش، به فکر تربیت نسل جدیدی از سیاستمداران بودهاند که بدون تنش این دوران گذار را مدیریت کنند. در کوبا رئیسجمهور با رأی مستقیم مردم انتخاب نمیشود. در واقع مردم اعضای مجمع ملی را انتخاب کرده و این مجمع نیز به نوبه خود رئیسجمهور آینده این کشور را برمیگزیند. از دیاز کانل بهعنوان فردی تحولخواه یاد میشود که همزمان رابطه حسنهای نیز با تندروها داشته است که مانع اصلی تغییرات بنیادین در این کشور قلمداد میشوند.
در مسیر چین
آنطور که خورخه دومنیگز، استاد علوم سیاسی دانشگاه هاروارد، دراینباره به واشنگتن گفته، انتقال قدرت به دیاز کانل به معنای نهادینهشدن رژیم کمونیستی در کوباست. امیلی مندرالا، مدیر مرکز دموکراسی در قاره آمریکا، نیز در گفتوگو با «ایبیسینیوز»، پایبندی رائول کاسترو به محدودیتهای دورههای ریاستجمهوری با وجود حفظ جایگاه رهبری در حزب کمونیست را نشانه کنارهگیری تدریجی او از قدرت میداند. این انتقال قدرت در شرایطی صورت میگیرد که گشایشهای دهه اخیر در حال تحول ساختار و بافت زندگی کوباییهاست که از آن جمله میتوان به پوشش بیشتر اینترنت، رشد بخش خصوصی و افزایش شمار گوشیهای تلفن همراه اشاره کرد. اگر تا پیش از این کوباییها برای خروج از کشور نیازمند دریافت مجوز بودند، امروز میتوانند آزادانه کشور را ترک کنند. علاوهبراین خریدوفروش املاک نیز در سالهای اخیر در کوبا آزاد شده است. بااینحال ظاهر شهرهای کوبا به جای شهرهای قرن بیستویکمی، با آن خودروهای قدیمی فورد و شورلت بیشتر شبیه دهه ٥٠ و ٦٠ قرن بیستم است و این کشور همچنان با مضیقهها و کمبودهایی جدی مواجه است. انباشت این مشکلات در دهههای گذشته باعث شده تا با این فشارها و اهرمهای دولتی، مشارکت در انتخابات اخیر شوراهای شهر به کمترین میزان خود در چهار دهه گذشته برسد و به نظر این مسئله زنگ خطر را برای حزب کمونیست به صدا درآورده است. در واقع میل به پیشرفت و خواست رفاهی، هیئت حاکمه کوبا را با چالشی جدی مواجه کرده است؛ اینکه چگونه مانند چین و ویتنام ضمن حفظ نظام تکحزبی، بخش خصوصی را توسعه دهند. به نظر صداهایی از داخل حاکمیت نیز به ضرورت این تغییر پی بردهاند. کارلوس آلزوگارای، یک دیپلمات سابق کوبایی، تنها راه حفظ دستاوردهای انقلاب را ایجاد تغییرات اساسی و بنیادین در کشور میداند. شاید از نظر آنها دیاز کانل قادر به ایجاد این تغییرات کلان و ساختاری باشد.
سیاه و سپید دیاز کانل
میگوئل ماریو دیاز کانل برمودز متولد سال ١٩٦٠ است؛ یعنی یک سال بعد از پیروزی انقلاب کوبا. او همکاری با حزب کمونیست کوبا را در سال ١٩٩٣ آغاز کرد و یک سال بعد بهعنوان دبیر اول کمیته استانی این حزب در ویلاکلارا منصوب شد و آرامآرام از نردبان ترقی در حزب کمونیست بالا رفت. البته نام دیاز کانل در همان سالهای میانی دهه ٩٠ بهخاطر موهای بلند، دوچرخهسواری و پوشیدن شلوارک بر سر زبانها افتاد. او در آن زمان یکی از طرفداران سرسخت حقوق دگرباشان جنسی بود؛ زمانی که حزب کمونیست روی خوشی به این مسائل نشان نمیداد. دیاز کانل در ادامه مسیر ترقی سیاسیاش، در بازه سالهای ٢٠٠٩ تا ٢٠١٢، در رأس وزارت آموزش کوبا قرار گرفت و در سال ٢٠١٣ میلادی از سوی مجمع ملی بهعنوان معاون اول رئیسجمهور انتخاب شد. او اولین سیاستمدار کوبایی متعلق به نسل بعد از انقلاب است که توانسته به چنین ردهای ارتقا یابد. شاید به همین خاطر کوباییها امید دارند، دیاز کانل ٥٨ ساله که در قیاس با رؤسایجمهور پیشین، رئیسجمهور نسبتا جوانی محسوب میشود، بتواند تحولات عظیمتری در اقتصاد این کشور پدید آورد. درواقع تفاوت اصلی کانل- دیاز با دیگر چهرههای کهنهکار سیاسی این است که برخلاف آنها بعد از انقلاب کوبا متولد شده است و عدهای همین را به فال نیک میگیرند. کریستوفر ساباتینی، کارشناس مسائل کوبا در دانشکده روابط بینالملل دانشگاه کلمبیا، در این رابطه به «رویترز» میگوید: «اکثر مردم کوبا او را فردی میدانند که میتواند میان نسل جدید و نسل قدیم پل بزند». البته این تمام واقعیت سیاسی دیاز کانل نیست. از او بهعنوان یکی از افراد وابسته به نظام و نظریهپردازی یاد میشود که نسبت به بهبود روابط با آمریکا بدبین بوده و همچنین مواضع او در سالهای اخیر درخصوص آزادی بیان سختگیرانهتر شده است؛ بهعنوانمثال، دیاز کانل سال گذشته در یک نشست حزبی، تهدید کرده بود، وبسایتهای را که علیه انقلاب عمل میکنند مسدود خواهد کرد. بنا بر گفته رافائل هرناندز، تحلیلگر سیاسی و عضو حزب کمونیست کوبا، کانل- دیاز بیشتر نماد تداوم وضعیت بوده و عده اندکی از او انتظار ایجاد تغییرات بنیادین را دارند. از دیگر سو، فقدان سابقه انقلابی و نزدیکی او به رائول کاسترو باعث میشود که عدهای به سطح اختیارات او در مقام ریاستجمهوری به دیده تردید بنگرند. آنطور که هال کلپاک، نویسنده زندگینامه رائول کاسترو، به گاردین گفته، در بحرانها و مسائل کلان از جمله سیاست خارجی، اقتصاد و رابطه با آمریکا، این رائول است که حرف آخر را میزند.
چالشهای رئیسجمهور جدید
همانطور که گفته شد، دیاز کانل در صورت تأیید مجمع ملی، در شرایطی قدرت را به دست میگیرد که کوبا با مشکلات عدیدهای در سطوح سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مواجه است. وجود پنج هزار زندانی سیاسی در کوبا بهخوبی از وجود یک بحران سیاسی عمیق در این کشور نشان دارد. بااینحال از نظر ماندرالا، مشکلات اقتصادی و رشد پایین ١ و ٢ درصدی در سالهای گذشته، چالش اصلی دیاز کانل خواهد بود. درواقع انتظار میرود که رئیسجمهور جدید از طریق اصلاحات اقتصادی و بازکردن تدریجی بازار، اصلاحات دوران رائول را تداوم بخشد، اما او باید بدون فداکردن برنامههای حمایت اجتماعی، اصلاحات بازاری را به اجرا درآورد. از نظر ماندرالا، دیاز کانل در شرایطی قدرت را دست میگیرد که کوبا دستخوش تحولات عظیمی شده است. تحولات جمعیتی، تغییرات فرهنگی و رابطه آمریکا- کوبا از جمله مسائلی هستند که اوضاع را در کوبا تغییر دادهاند. رویکارآمدن دونالد ترامپ و مواضع او در قبال کوبا نیز بر پیچیدگی اوضاع کوبا میافزاید. گفته میشود سیاستهای دولت ترامپ جریان جهانگردان آمریکایی را که در دوران اوباما به این کشور سرازیر شده بودند بهشدت کاهش داده است؛ امری که تأثیری منفی بر اقتصاد این کشور بهخصوص بخش خصوصی کوبا میگذارد. از نظر جئوف تال، علاوهبر مشکلات اقتصادی، یکی دیگر از چالشهای دیاز کانل بحران مشروعیت خواهد بود، زیرا او به نظر از مقبولیت چندانی در میان ارتش این کشور که نقش مهمی در اقتصاد و سیاست کوبا ایفا میکند، برخوردار نیست.