پیام هلسینکی به اقتصاد ایران

آمریکا و روسیه درگیر تنشهای پرشمارند، اما دونالد ترامپ و ولادیمیر پوتین بارها از یکدیگر ستایش کردهاند. نخستین دیدار این دو رهبر که در کشورهای خود و در جهان، موافقان و مخالفان سرسخت دارند، جنبههای گوناگونی دارد که یکی از آنها مباحث اقتصادی است. مهمتر از دیدار دوشنبه این دو در هلسینکی، پایتخت فنلاند، ادامه روندی است که پس از این گفتوگو شکل میگیرد، روندی که توانایی تحت تاثیر قرار دادن اقتصاد جهان را نیز دارد تا آنجا که «فوربس» این دیدار را تعیینکننده آینده اروپا میداند. این تاثیر برای ایران مهم است، مهمتر اینکه روسیه یکی از طرفین مذاکرات هستهای است که بناست به ایران کمک کند، گرچه عدهای در ایران به نیات «خرس» جهانی مشکوکند.

هزارتوی مذاکرات

یکی از موضوعات اقتصادی که پیش از دیدار دوشنبه ترامپ و پوتین پیشبینی میشد مورد مذاکره قرار گیرد، مساله تحریمها بود. تحریمهایی که پس از الحاق کریمه به روسیه از سوی آمریکا علیه این کشور اعمال شده، از سال ٢٠١٤ پیوسته مورد اعتراض پوتین بوده است. این تحریمها با همراهی اتحادیه اروپا آغاز شدند اما آمریکا در سالهای ٢٠١٧ و ٢٠١٨ با وجود تردید ترامپ، تحریمهای تازهای به آنها افزود. در این تحریمها که حوزههای مختلفی را متاثر میکرد، نهادهای مالی نیز محدود شده بودند. پیش از آن ٧ الیگارش تاثیرگذار روس و ١٧ مقام رسمی تحریم شده بودند. اکنون ترامپ قدرتی برای حذف این تحریمها ندارد چراکه آنها توسط کنگره تبدیل به قانون شدهاند اما او دست کم میتواند تحریمهای تازهای وضع نکند و این برای پوتین دستاوردی بهتر از هیچ خواهد بود. این امر از آنجا برای روسیه مهم است که اقتصاد لرزان این کشور نباید با موج تازهای از نااطمینانی روبهرو شود. تحریمهای تازه میتواند ارزش روبل را کمتر و سرمایهگذاران داخلی و خارجی را برای ادامه یا آغاز فعالیت مرددتر کند. در این میان پوتین ممکن است تلاش کند از سوریه به عنوان حربهای برای کاهش یا پایان تحریمهای مربوط به کریمه استفاده کند. کره شمالی نیز میتواند وسیلهای مشابه باشد.

بیراه نیست که وزیر مالی روسیه روز جمعه گفت امیدوار است دیدار دوشنبه رهبران روسیه و آمریکا تاثیر مثبتی بر اقتصاد روسیه داشته باشد. آنتون سیلوآنوف همزمان به یک موضوع دردسرساز هم اشاره کرد؛ موضوع سیاستهای پروتکشنیستی (حمایت از کالاهای داخلی با وضع تعرفههای نامرسوم بر کالاهای خارجی) که او معتقد است کل اقتصاد دنیا را تحت تاثیر قرار خواهد داد. جنگ تجاری اخیر آمریکا و چین، دو اقتصاد نخست جهان، بسیاری را نگران کرده به ویژه از آن رو که اروپا و کانادا و... نیز درگیر تعرفههای ترامپی شدهاند.

اروپا ساعاتی پیش از دیدار هلسینکی هم شاهد تشدید نزاع با ترامپ بود. ترامپ که چند روز قبل در دیدار با سران ناتو بار دیگر مساله لزوم افزایش هزینههای اروپاییان در ناتو را پیش کشیده بود، یکشنبه در مصاحبهای با «سیبیاس» گفت: «فکر میکنم اتحادیه اروپا در تجارتی که با ما انجام میدهد، دشمن ما است.» این نگاه از آنجا اهمیت دارد که علاوه بر اقتصاد جهان، اقتصاد روسیه را نیز متاثر میکند. اروپا پیشتر نیز به آمریکا گفته بود نمیتواند تحریمهایی بهشدت آمریکا علیه روسیه وضع کند چراکه تجارت اروپا و روسیه قابل مقایسه با تجارت آمریکا و روسیه نیست. حالا فشار تجاری بر اروپا، ممکن است دست روسها را بازتر کند، گرچه اروپا در هر حال سومین قدرت اقتصادی دنیاست.

دوگانگیهای نگرش ترامپ به روسیه، با اینها پایان نمیگیرد. ترامپ در همین سفر اروپایی برای شرکت در نشست ناتو، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، بهشدت از برلین برای حمایت از خط لوله گاز روسیه به آلمان انتقاد کرد. رییسجمهور ایالات متحده میگوید در حالی که بیشتر بودجه ناتو- که هنوز با نفوذ روسیه مقابله میکند- بر دوش آمریکا است، حمایت عضو مهم ناتو از خط لولهای ١١ میلیارد دلاری «نامناسب» است.

پیچیدگی روابط اقتصادی طرفهای متعدد این مناسبات آشکار است و از این رو حتی پس از پایان مذاکرات ترامپ و پوتین هم نمیتوان قاطعانه درباره نفع یا ضرر روسیه از این دیدار نظر داد. افزایش یا کاهش قدرت روسیه وابسته به روندهای سیاسی- اقتصادی ماهها و سالهای آینده خواهد داشت. با این همه، سناریوهایی را میتوان ترسیم کرد.

سناریوهای پیچیده

با توجه به پیچیدگی روابط و دغدغههای آمریکا و روسیه سناریوهای متنوعی به ذهن میآید. موضوعات سیاسی از جمله منع اشاعه هستهای، اشغال کریمه، برجام، جنگ سوریه، صلح با کرهشمالی و حتی شرایط عراق و افغانستان... از سویی و از سوی دیگر، موضوعات اقتصادی از قبیل تحریمهای غرب علیه مسکو، همکاریهای حوزه انرژی، تعرفههای تجاری و... میتواند نزدیک به صد سناریو را برای اقتصاد جهان پیش میآورد که هر یک به نحوی اقتصادهای آمریکا و روسیه، جهان و ایران را تحت تاثیر قرار میدهد. در کل، میتوان گفت که سناریوهای تقویتکننده روسیه، نفع ایران را در پی دارد به شرطی که کرملین، اقتصاد برجام یا سیاست خارجی ایران را وجهالمصالحه مذاکرات با آمریکا و اروپا قرار ندهد. همین هفته، مقامهای ایرانی و روس از آمادگی مسکو برای ٥٠ میلیارد دلار سرمایهگذاری در ایران خبر دادند. با این وجود، فایننشال تایمز، از منبعی در دولت روسیه نقل کرده که روسها به دنبال توسعه برنامه «کالا مقابل نفت» با ایران است که در آن شرکتهای ایرانی کالاهای روسی میخرند و در مقابل نفت ایران به کشورهای ثالث فروخته میشود. در سناریوی تضعیف روسیه، تلاش ترامپ برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران تشدید خواهد شد و حتی روسیه ممکن است با همراهی عربستان برای جبران کاهش عرضه در بازارهای جهانی اقدام کند. با این حال، باید متذکر شد که روسیه حتی پیش از آغاز مذاکرات هلسینکی هم دست بالا را داشت زیرا ترامپ در شرایطی به گفتوگو تن داد که فشارها بر او به دلیل محکومیت ١٢ روس در پرونده مداخله روسیه در انتخابات ٢٠١٦ آمریکا بالا گرفته بود.

از سوی دیگر، اگر نزاع تجاری آمریکا با متحدانش به تضعیف این اقتصادها منجر شود، روسیه باز در مذاکره با غربیها قابلیت امتیازگیری و در چنین سناریویی به دلیل حضور همه طرفها در «برنامه جامع اقدام مشترک»، برای ایران سناریوهای مختلفی وجود خواهد داشت. چنان که اشاره شد قدرتگیری اقتصاد روسیه در صورت بهره نبردن از کارت ایران، به نفع تهران خواهد بود اما باید دید مذاکرات روسیه- اروپا و آمریکا- اروپا به کدام سو خواهد رفت.

تا مشخص شدن شرایط اقتصادی سیاسی آمریکا، روسیه، اروپا و همین طور چین که درگیر جنگ تجاری بیسابقه با آمریکا و همچنین امضاکننده برجام است، میتوان این پرسش را مطرح کرد که روسیه همین حالا تا چه میزان قدرت کمک به ایران را دارد؟

سرمایه «خرس»

بر اساس گزارش بانک جهانی، روسیه در سال ٢٠١٧ ششمین اقتصاد بزرگ جهان بوده، گرچه تضعیف ارزش واحد پولی این کشور در سالهای گذشته کاملا مشخص بوده است. اصلاحات اقتصادی- مالی در این کشور شرایط شکنندهای را ایجاد کرده، با وجود این، روسیه در سال ٢٠١٧ توانست پس از دو سال انقباض به رشد ٥/١ درصدی دست یابد. البته رشد تولید ناخالص داخلی روسیه بر اساس مقایسه قدرت خرید (PPP) پایینتر از چین، آمریکا، هند، ژاپن و آلمان است. در کل، رشد ناخالص چین با در نظر گرفتن PPP معادل ٧,٣ تریلیون دلار بوده است. به این ترتیب، اقتصاد روسیه در حال اجرای اصلاحاتی است که موفق بودهاند اما اعتبار اقتصاد روسیه همچنان درجه یک نیست. در رتبه سنجیهای بهار سال جاری، موسسه «اس ان پی» به روسیه اعتبار BBB با چشمانداز پایدار داده در حالی که در زمستان قبل، موسسه «مودیز» رتبه اعتباری Ba١ با چشمانداز مثبت را در نظر گرفته بود. از سوی دیگر، دولت روسیه در تازهترین گزارشهای خود، پیش بینی از رشد را برای سال ٢٠١٩ کاهش داده است. در حالی که پیشتر رشد ٢/٢ درصدی پیش بینی شده بود، حالا انتظار رشد ١.٤ درصدی میرود. خروج آمریکا از برجام که موانع سرمایهگذاری اروپایی در ایران را دوچندان میکند، قدرت روسیه را برای افزایش مناسبات با ایران بهشدت افزایش میدهد، اما سناریوهای پیش گفته همیشه باید مورد توجه باشد.