روسیه در مسیر سلطه بر بازار جهانی نفت

این کشور ششمین دارنده ذخایر نفت، بزرگترین منابع گاز طبیعی و دومین ذخایر ذغالسنگ جهان است. نفت و گاز طبیعی، علاوه بر نقش حیاتی که در تولید ناخالص داخلی و تامین بودجه دولت روسیه دارند، همواره به عنوان یکی از ابزارهای مهم در ایجاد زمینههای لازم برای استقرار سیاستهای خارجی روسیه شناخته شدهاند. نیاز کشورهای اروپایی از اواسط دهه 1970 به گاز طبیعی به عنوان جایگزینی برای نفت خام وارداتی از حوزه خلیجفارس و وفور ذخایر این محصول در اتحاد جماهیر شوروی، نقطه عطفی در توسعه این صنعت در آن کشور بود که با ایجاد شرکت گازپروم در اواخر دهه 1980 و یکپارچهسازی صنعت گاز و صادرات گاز شوروی، تداوم یافت. انحلال شوروی و شروع خصوصیسازی شرکتهای نفت و گاز روسیه که باعث فراهمشدن امکان همکاری با شرکتهای غربی شد، رشد این صنایع را وارد مرحله جدیدی کرد. این امر باعث افزایش سریع و چشمگیر حجم صادرات گاز آن کشور به اروپا شد تا در عمل این همکاری استراتژیک، اقتصاد اکثر کشورهای اروپایی را به گاز وارداتی روسیه وابسته کرده و قدرت چانهزنی روسیه را در مناسبات بینالمللی با اتحادیه اروپا تقویت کند. بهنحوی که حتی تخطیهای مکرر روسیه از قراردادهای فیمابین به علل مختلف نیز نتوانسته است کشورهای اروپایی را از خرید و حتی توسعه همکاری با روسیه در این زمینه منصرف کند. دستاوردهای مالی و سیاسی توسعه صنعت گاز روسیه مانند مصونماندن گاز آن کشور از هرگونه تحریم توسط کشورهای غربی، روسیه را بر آن داشت تا با توسعه صنعت نفت خود، زیرساختهای لازم برای توسعه بیش از پیش دیپلماسی خود را فراهم آورد. روسیه مبتنی بر سیاست توسعه صنعت نفت خود، توانسته است در فاصله سالهای 1995 تا 2017 تولید نفت خام خود را به میزان 76 درصد افزایش دهد. این رشد تا هفتماهه ابتدایی 2018 به 80 درصد رسیده است. تمرکز روسیه بر افزایش تولید و صادرات نفت خام آن کشور، برخلاف اغلب کشورهای عمده تولیدکننده نفت و در شرایطی است که در بازه مذکور ذخایر اثباتشده آن کشور کاهش داشته و ظرفیت پالایش آن کشور نیز تنها حدود 80 درصد رشد یافته است و کلیه سرمایهگذاریها منحصر به توسعه تولید، انتقال و صادرات نفت خام تخصیص داده شده است. روسیه در سالهای اخیر توانسته است با بهرهگیری از توسعه توان فنی و مالی شرکتهای نفت خود(بهویژه روسنفت و لوکاویل) صرف سرمایهگذاری چندصدمیلیارد دلاری و نیز جذب مشارکت شرکتهای عمده غربی در اجزای پروژههای بزرگ نفتی در سرتاسر قلمرو آن کشور از حوزه بالکان تا سیبری و شرق روسیه، توان تولید و صادرات نفت خود را افزایش داده و با پشت سرگذاشتن کشورهای عمده تولیدکننده نفت مانند عربستان سعودی و ایالات متحده آمریکا به بزرگترین تولیدکننده نفت خام و دومین صادرکننده بزرگ این محصول در جهان تبدیل شود. صادرات نفت خام روسیه از یک میلیون و 880 هزار بشکه در سال 1995 به بیش از شش میلیون بشکه در جولای 2017 افزایش یافت که بیش از هر کشور دیگری در این بازه زمانی است. هر کدام از مشتریهای نفت روسیه نشاندهنده عمق استراتژیک سیاستهای روسیه هستند. این کشور که با تامین بیش از 35درصد گاز طبیعی و 32درصد ذغالسنگ مورد نیاز آلمان نقش مهمی در تامین منابع انرژی ژرمنها داشت، با افزایش مستمر سهم خود از بازار نفت این کشور در سال 2016 با تامین 40درصد انرژی آلمان، به بزرگترین تامینکننده انرژی صنایع بزرگ آلمان تبدیل شد. این کشور همچنین با تامین بیش از 5/21درصد نفت مورد نیاز هلند، بزرگترین تامینکننده نفت این کشور شناخته میشود. وابستگی کشورهای اروپایی به نفت، گاز و ذغالسنگ وارداتی از روسیه توانسته است ضمن افزایش قدرت مانور روسیه در مذاکرات دو یا چندجانبه، احتمال حضور قدرتمند این کشورها علیه روسیه در چارچوب هرگونه همکاری بینالمللی آتی را نیز کاهش دهد. موضوعی که بعد از حمله روسیه به گرجستان و یا الحاق کریمه به روسیه در سال 2014 نمایانتر شده است.روسیه پس از تسخیر بازار انرژی اروپا، در قالب سیاست گردش به شرق، با افزایش تدریجی صادرات نفت خود به چین توانست از مارس 2016 به بزرگترین تامینکننده نفت خام چین تبدیل شود و جای سعودیها را بگیرد تا پشتوانهای محکم را برای همکاریهای استراتژیک آتی دو کشور فراهم کند. سهم روسیه از بازار نفت وارداتی چین در سال 2016 بالغ بر 6/14 درصد برآورد شده است. روسیه همچنین با اجرای پروژههای نفتی با ژاپن سهم خود را از بازار نفت این کشور به بیش از 9درصد رساند. موضوعی که میتواند مناقشات سیاسی و ارضی دو کشور در آینده را به نفع روسیه خاتمه دهد. با توجه به اصول دائمی سیاستهای خارجی روسیه، روابط و همکاریهای دو یا چندجانبه با کشورها و شرکتهای عمده تولیدکننده نفتی، هیچگاه مانعی در ورود یا توسعه بازارهای مدنظر روسیه نبوده و این کشور فارغ از این ارتباطات همواره با تمام توان و بهرهگیری از کلیه ابزارهای دیپلماتیک، در پی گسترش نفوذ خود در بازارهای هدف و ایجاد زمینههای لازم برای اعمال سیاستهای انرژی خود بوده است تا جایی که بهرغم کلیه توافقها و ارتباطات اخیر با سعودیها، عملا در بازارهای اصلی صادراتی این کشور در حال گسترش بازار نفت خود است. همکاری روسیه با عربستان در بازگرداندن تعادل به بازار نفت بر اساس توافق نوامبر 2016 در کنار افزایش مداوم توان تولید و صادرات این کشور، باعث افزایش قدرت روسیه در بازار جهانی نفت شده است. بهنحوی که این کشور بعد از توافق جولای 2018 با سعودیها و کشورهای عضو اوپک، برای افزایش یک میلیونبشکهای تولید نفت، در عمل سهمیههای توافقشده عبور کرده و تولید و صادرات خود را به بالاترین سطح در تاریخ خود افزایش داده است و سعی دارد با بهرهگیری از فضای مساعد موجود در بازار نفت، نقش راهبری این بازار را از آن خود کند. جایگاهی که تاکنون بیشتر در انحصار کشورهای عضو اوپک و بهویژه عربستان سعودی بوده است. روسیه سعی دارد تا در ماههای آتی و در حالی که عربستان سعودی توان فنی لازم برای افزایش سریع تولید و صادرات خود را دارند، بعضی دیگر از کشورهای اوپک مانند ونزوئلا، نیجریه و لیبی درگیر مشکلات داخلی هستند و همچنین احتمال تاثیرگذاری منفی تحریمهای نفتی آمریکا علیه صادرات ایران وجود دارد. روسها قصد دارند از فرصت بهوجودآمده نهایت استفاده را برده و با افزایش تولید خود و حضور قویتر در بازارهای نفتی سنتی کشورهای اوپک، قدرت آتی این سازمان را کاهش داده و جایگاه خود را به عنوان بزرگترین تولیدکننده نفت تحکیم بخشد تا در کنار موقعیت این کشور در بازار گاز طبیعی و ذغالسنگ، تحقق رویای ابرقدرتی روسیه در بازار انرژیهای فسیلی را به واقعیت نزدیک کند. روسیه علاوه بر توسعه صادرات و نفوذ خود در بازارهای نفتی، در چند سال اخیر سعی کرده است سرمایهگذاری مشترک و همکاریهای نفتی خود را با کشورهای عضو اوپک، بهویژه عراق، قطر و عربستان سعودی گشترش دهد. امتیازی که میتواند این کشور را قادر سازد در زمان مقتضی قادر به اعمال هرگونه فشار یا محدودیت بر صادرات نفت کشورهای مذکور باشد تا افزایش میزان صادرات خود یا نفوذ به بازارهای نفت آن کشورها را تسهیل کند. موضوعی که ممکن است باعث برهمخوردن جدی تعادل بازار نفت در سالهای آینده شده و مرحلهای جدید از رویارویی کشورهای صادرکننده نفت همانند آنچه در سال 2014 اتفاق افتاد را شکل دهد.

تحلیلگر بازار انرژی و مدیر مرکز مطالعات آردو در اقلیم کردستان عراق