خداحافظی اقتصاد جهانی با دلار؟

توافق هستهای ایران که با نام شناختهشده «برنامه جامع اقدام مشترک» یا «برجام» از آن اسم برده میشود در ۲۳ تیرماه سال ۱۳۹۴ بین کشورهای گروه ۱+۵ و ایران منعقد شد که در نهایت سازمان ملل متحد نیز آن را تایید کرد.

انعقاد قرارداد هستهای ایران با ۱+۵

به گفته تمامی کشورهایی که در آن زمان در این مذاکرات حضور داشتند، این توافق بزرگترین دستاورد دیپلماسی در دوره خود بوده است که این امکان را داده تا موضوعی که میتوانسته در جامعه جهانی به عنوان یک بحران مطرح شود، با گفتوگو میان طرفین حل شود.

دولت اوباما که در آن زمان قدرت را در آمریکا در اختیار داشت نیز بر این موضوع تاکید میکرد و با وجود داشتن مخالفانی در مجلس نمایندگان و سنای آمریکا، توانست با دستور مستقیم اوباما این توافق را اجرایی کند.

با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا، سیاستهای آمریکا به یکباره ۱۸۰ درجه تغییر کرد و او از همان دوران شعارهای انتخاباتیاش به محکوم کردن و انتقاد صریح از توافق هستهای ایران که یک توافق بینالمللی بود پرداخت و این وعده را داد تا در صورت انتخاب شدن به عنوان رئیسجمهور، مذاکرات جدیدی را با ایران آغاز کند.

ترامپ، توافق هستهای با ایران را بدترین توافق تاریخ خواند و مدعی شد که این توافق یکجانبه و فقط به نفع ایران است و در شرایطی که پول فراوانی از این طریق عاید ایران شده، جلوی دستیابی ایران به سلاح هستهای را نیز نمیگیرد. از سوی دیگر مخالفان برجام در ایران نیز کم نبودند و آنها نیز معتقد بودند که این توافق هیچ سودی برای ایران ندارد که به نظر میرسید هر دو دیدگاه، متاثر از جهتگیریهای سیاسی مخالفان بود.

آمریکا از برجام خارج شد؛ اروپا ماند

دونالد ترامپ روز سهشنبه ۱۸ اردیبهشت جاری، در کنفرانسی خبری به حضور دو سال و نیمه آمریکا در برجام پایان داد و اعلام کرد: وزارت خزانهداری این کشور در مهلت ۹۰ و ۱۸۰ روزه، تحریمهای هستهای علیه ایران را بازمیگرداند و تحریمهای جدید سختتری را در آینده علیه ایران وضع خواهد کرد.

این در حالی است که ایران، اتحادیه اروپا و روسیه در مقابل این تصمیم ترامپ اعلام کردند که در برجام بدون آمریکا باقی میمانند.

آمریکا بار دیگر به وضع تحریمهای سختگیرانهتری علیه ایران پرداخت و ادعا کرد که تا روز ۱۳ آبان صادرات نفت ایران را به صفر میرساند و به این ترتیب ایران را زمینگیر خواهد کرد، اما با وجود تمام ادعاهای ترامپ، وی در این کار خود موفق نبود و بسیاری از کشورها اعلام کردند که به روابط تجاری با ایران ادامه خواهند داد. حتی برخی کشورهای همپیمان با آمریکا نیز خواهان دریافت معافیتهایی از آمریکا برای خرید نفت ایران شدند که در نهایت آمریکا با اجرایی ساختن تحریمهای نفتی خود برای هشت کشور ایتالیا، تایوان، ترکیه، ژاپن، چین، کره جنوبی، هند و یونان به صورت موقت معافیت برای خرید نفت ایران را قرار داد که البته سقف خرید هم برای آنها مشخص شده است.

اروپا سازوکار مالی تجارت با ایران را طراحی میکند

در پی تحریمهای آمریکا که دور نخست آن از ابتدای تابستان امسال آغاز شده بود، کشورهای اروپایی باقیمانده در برجام از جمله آلمان از ایجاد یک سازوکار ویژه مالی برای تسهیل تجارت با ایران در جریان اجرای تحریمهای آمریکا علیه ایران خبر دادند.

فدریکا موگرینی - مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پیشتر ابراز امیدواری کرده بود که سازوکار ویژه برای تسهیل همکاری تجاری با ایران تا «قبل از ماه نوامبر» (۱۰ آبان) به اجرا گذاشته شود.

به گفته او، قرار است سازوکار هدف ویژه (Special Purpose Vehicle (SPV در جریان اجرای تحریمهای آمریکا علیه ایران، تجارت و تبادلات مالی و بانکی با تهران را امکانپذیر کند.

از سوی دیگر، محمدجواد ظریف - وزیر خارجه ایران، نیز گفته بود که هفت بانک مرکزی اروپا توافق کردهاند راهکار ویژه مالی برای ارتباط با ایران ایجاد و در آینده این راهکار را به موسسه تبدیل کنند.

وی در ششم مهرماه در گفتوگویی اعلام کرده بود که این راهکار در آینده نزدیک ایجاد میشود، اما تشکیل موسسهای که فراتر از ایران بتواند کار کند، ممکن است بیشتر طول بکشد.

ظریف به نقل از فدریکا موگرینی اعلام کرد که این راهکار ویژه فقط برای اروپا نیست، بلکه سایر کشورها و شرکتها نیز برای همکاری با ایران میتوانند پول را به این حساب واریز و هزینههای صادرات را از آن برداشت کنند.

اروپا به دنبال ایجاد نظام مستقل مالی اروپایی

هرچند که برخی در ایران، به ایجاد این سازوکار جدید خوشبین نبوده و معتقدند که در نهایت سودی برای ایران نخواهد داشت، اما از این منظر که اروپا به بهانه موضوع ایران، به دنبال ایجاد یک سیستم مستقل مالی اروپایی برای پایان دادن به سلطه دلار بر اقتصاد جهانی است، میتواند آینده روشنتری را پیشروی این سیستم قرار دهد.

این موضوع صراحتا توسط مقامات اروپایی نیز اعلام شده که تحریمهای ایران میتواند بهانهای برای استقلال اروپا از آمریکا، دلار و در نهایت سیستم سوئیفت باشد که به رغم اینکه این سیستم قرار است مستقل از سیاستهای کشورها عمل کند، اما چندین بار با تحریمهای آمریکا همراه شده است.

مهمترین موضوع در این میان قدرت دلار در بازار جهانی است که اروپا تا چه حد میتواند قدرت دلار را کاهش دهد و سیستم مالی جدید خود را جایگزین دلار در اقتصاد جهانی کند؟

دلار چگونه قدرت گرفت؟

دلار از زمان پیروزی آمریکا در جنگ جهانی دوم قدرت گرفت؛ چراکه در آن زمان این کشور به دلیل دوری از صحنه جنگ آسیب زیادی ندید، اما در مقابل اروپا به مخروبهای تبدیل شد که برای بازسازی آن سالها زمان نیاز بود.

از سوی دیگر، در دهه ۷۰ میلادی، آمریکا دست به مانور دیگری هم زد و نیکسون - رئیسجمهور وقت آمریکا، با عربستان توافق کرد که تمام معاملات نفتی خود را با همه کشورها به دلار آمریکا انجام دهد.

پس از آن توافق، ابتدا دیگر کشورهای اوپک و سپس تولیدکنندگان فرآوردههای اصلی و مواد خام (از قبیل محصولات کشاورزی، انواع سوخت و انرژی، فلزات قیمتی و صنعتی و ...) در سراسر جهان از این حرکت پیروی کردند و این تحول باعث شد که بانکهای مرکزی کشورهای جهان که نیاز به خرید این اقلام داشتند، ذخایر ارزی خود را به دلار نگه دارند و این آغاز حکومت دلار بر تجارت و بازارهای مالی جهان بود.

قدرت دلار در اقتصاد جهانی

طبق آمار سال ۲۰۱۷، نزدیک به دو سوم مجموع ذخیره ارزی کشورهای جهان (به طور دقیق ۶۳.۸ درصد) را دلار آمریکا تشکیل میدهد و از مجموع معاملات روی ارزهای خارجی (فارکس) در سطح دنیا، رقم خیره کننده ۸۸ درصد را دلار به خود اختصاص داده است. هم چنین براساس آمار سال ۲۰۱۴ بیش از نیمی از کل تجارت در جهان به دلار و بنا بر آمار سال ۲۰۱۶، حدود ۸۵ درصد معاملات نفتی و مشتقات آن به دلار انجام میشود.

مهمترین نکته اما این است که قدرت دلار به آمریکا این امکان را داده تا با بروز مشکلات اقتصادی بدون ترس و واهمه دست به انتشار دلار و اوراق قرضه بزند، بدون اینکه از ارزش آن کاسته شود. نمونه این اقدام را در بحران مالی سال ۲۰۰۸ آمریکا دیدیم؛ به طوری که آمریکا با انتشار حجم زیادی از پول از آن سال تا اکتبر ۲۰۱۴ نزدیک به ۳۹۰۰ میلیارد دلار پول خلق کرد و با آنکه انتظار میرفت ارزش دلار سقوط کند، اما چنین امری رخ نداد.

حال اروپا به دنبال این است که با استفاده از موضوع ایران به ایجاد یک صندوق بینالمللی اروپایی روی بیاورد تا بتواند از زورگوییهای آمریکا بر اساس سیاستهای این کشور و در نظر گرفتن جرایم مالی سنگین برای بانکها و شرکتهای اروپایی که با کشورهای تحریمشده کار میکنند بکاهد و از سوی دیگر ایران را نیز مجاب کند که در توافق هستهای بماند.

سازوکار مالی اروپایی، جایگزینی برای سوئیفت

در همین راستا، گفته میشود که این سیستم مالی در ابتدا برای دورزدن تحریمهای آمریکا علیه ایران راهاندازی میشود و در مرحله دوم در صورتی که آمریکا اقدام به تحریم این سیستم کند، یک شبکه بانکی قابل دفاع اروپایی برای جایگزینی سوئیفت طراحی خواهد شد که به احتمال بسیار قوی پایه معاملات آن براساس یورو، یوآن و روبل خواهد بود.

در حال حاضر، تمامی معاملات دلاری باید از سیستم سوئیفت عبور کند و آمریکا نیز در جریان تمام معاملات دلاری در کل دنیا است و به همین دلیل به راحتی میتواند رد افراد یا شرکتهایی را که با کشورهای تحریمشده کار میکنند، بزند و جریمههای سنگین برای آنها درنظر بگیرد.

در مقابل، طراحان "SPV"، یعنی "اکسل هلمن" و "اسفندیار باتمانقلیج"، در طرح خود ابراز کردهاند که اگر آمریکا درصدد اعمال مجازات برآید، این امر تلاشهای اروپا را برای ایجاد یک سیستم بانکی قابل دفاع، شتاب خواهد بخشید؛ به نحوی که از موضوع ایران فراتر رود.

بنابراین این امکان وجود دارد، در صورتی که آمریکا به تحریم این سیستم دست بزند، اروپا به استفاده گستردهتر از سیستم مستقل خود روی بیاورد و با افزایش حجم معاملات به یورو بانکهای مرکزی کشورهای مختلف جهان را نیز قانع کند تا ذخایر ارزی خود را به این ارز تغییر دهند که در این صورت میتوان این پروژه را آغازی برای پایان دادن به سلطه دلار و زورگوییهای آمریکا در اقتصاد جهانی دانست.