بررسی اثر پیمان‌سپاری ارزی بر صادرات فرش دستباف

تجارت فرش ایران در چهار دهه اخیر فراز و نشیب زیادی داشته است بهگونهای که مجموع ارزش این صادرات از حدود 100 میلیون دلار در سالهای 1357 تا 1382، تحت تاثیر برخی مسائل اقتصادی تا 20 برابر رشد کرد و در سال 1373 به بالای 2 میلیارد و یکصد میلیون دلار رسید؛ اما تجارت فرش ایرانی هرگز نتوانست این رکورد را حفظ کند و دوباره در هیاهوی مسائل اقتصادی و سیاسی وارد روند نزولی شد و به همان وضعیت سالهای نخست انقلاب برگشت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 مسائلی مانند برقراری پیمان ارزی و نظارت جدید بر امر قیمتگذاری فرش ایرانی، نوسان نرخ ارز، تغییر مهلت واریز پیمان ارزی، اجرای قانون واردات در مقابل صادرات و تسهیلات گمرکی هر یک اثر متفاوتی بر وضعیت صادرات فرش داشت و باعث رشد یا افول آن شد.
بررسیها نشان میدهد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، با وجود تحریمهای اقتصادی و اعمال فشار آمریکا بر ایران، به دلیل تامین مواد اولیه صنعت فرش از داخل کشور، وضعیت تجارت فرش ایران بهبود یافت و با رشد 400 درصدی از 84 میلیون دلار در سال 1357 به 425 میلیون دلار در سال 1359 رسید اما پسازآن، در شرایطی که کشور با جنگ تحمیلی و همهجانبه روبرو بود دوباره در روند نزولی قرار گرفته و حتی در سال 1361 کل ارزش صادرات فرش ایران به حدود 67 میلیون دلار رسید.
در کنار این عوامل، نمیتوان تحولات بازار جهانی فرش را نادیده گرفت؛ از اوایل دهه 80 میلادی، رکود تقاضای فرش در بازار جهانی بهواسطه تغییر الگوی مصرف خانوارهای اروپایی آغاز شد و در ادامه با اتحاد پولی اروپا و رواج یورو در این قاره، خانوارهای اروپایی بیشازپیش به پسانداز درآمد و کاهش هزینههای خود پرداختند و همین رفتار اقتصادی، تقاضا را برای فرش ایرانی کاهش داد؛ اروپا حدود یکسوم بازار صادراتی فرش ایران را شامل میشد و کاهش تقاضا در این قاره به افت شدید صادرات ایران منجر شد.
از سوی دیگر فعال شدن چین، پاکستان، ترکیه و هند در بازارهای جهانی فرش نیز نوعی رقابت قیمتی به راه انداخت که باعث شد فرش باکیفیت و اصیل ایرانی مشتری کمتری داشته باشد.
با پایان جنگ تحمیلی و آغاز اجرای برنامه اول توسعه در دولت سازندگی، مجموعه تحولات اقتصادی و سیاستگذاری باعث شد زمینه بسیار مساعدی برای صادرات غیرنفتی بهویژه صادرات فرش ایرانی مهیا شود؛ بهویژه که در این سالها پیمانسپاری ارزی لغو شد و کاهش شدید ارزش پول ملی، کفه رقابت قیمتی در بازارهای جهانی را به نفع صادرات فرش ایرانی تغییر داد.
در سال 1373 با اجرای برنامه دوم توسعه، دوباره صادرات فرش با نوسان شدیدی روبرو شد. از یکسو با برقراری دوباره قانون پیمانسپاری ارزی در سال 1374 صادرات سختتر شد و از سوی دیگر کاهش تقاضای جهانی فرش دستباف بازار فرش ایرانی را محدودتر کرد.
در این شرایط ارزش صادرات فرش از 2 میلیارد و یکصد میلیون دلار در سال 1373 به 981میلیون دلار در سال 1374 و 642 میلیون دلار در سال 1375 رسید. یعنی ارزش صادرات فرش ایرانی در 2 سال حدود 70 درصد افت کرد.
نکته قابلتوجه اینکه با الزامی شدن پیمانسپاری ارزی در سال 1374، گرچه ارزش صادرات فرش ایران سقوط شدیدی داشت اما از نظر حجم صادرات، افت کمتری را تجربه کرد.
طولانی شدن فرآیند فروش فرشهای صادراتی ایران در نمایشگاههای متعلق به صادرکنندگان در اروپا و آمریکا و همچنین افت قیمت جهانی فرش در این دوره میتواند از دلایل اصلی افت نسبی حجم صادرات فرش ایران در مقابل ریزش شدید ارزش صادرات باشد.
در این دوره و در سالهای بعد، رقابت دیگر کشورهای تولیدکننده فرش دستباف از جمله چین، هند، پاکستان، ترکیه و حتی افغانستان شدت گرفت و بالا بودن هزینه تولید فرش در ایران که با افزایش دستمزدها توسط دولت، بیشازپیش بالا رفته بود کفه این رقابت را بیشتر به نفع رقبا سنگین میکرد.
برآیند این وضع بهجایی رسید که فرش ایرانی باوجود داشتن مزیت اصالت و کیفیت، بخشی از سهم بازار موجود را از دست بدهد و از بازارهای نوظهور نیز سهم قابلتوجهی به دست نیاورد.
در سال 1394، با اجرای برجام و رفع بخشی از تحریمهای اقتصادی علیه ایران، دوباره صادرات فرش توسط بخش خصوصی بهبود یافت و از 290 میلیون دلار در سال 1394 به 426 میلیون دلار در سال 1396 رسید. به توجه به تجارب دورههای قبلی، به نظر میرسد با اعمال دوباره تحریمهای یکجانبه آمریکا و همچنین الزام در پیمانسپاری ارزی، صادرات فرش ایرانی با افت قابلتوجهی روبرو شود.