نقاط آسیب‌پذیر بخش پتروشیمی

ایران منابع گازی ارزانقیمت را بهعنوان خوراک صنایع پتروشیمی در اختیار دارد که پتانسیل بالایی برای تولید با هزینههای پایین در این صنعت ایجاد کرده است که این موضوع میتواند جایگزین بسیار مناسبی برای سوختهای مایع محسوب شود. در این بین کارشناسان جهانی معتقدند با توجه به تحریمهای جدید آمریکا علیه نفت و پتروشیمی، تحقق کامل اهداف تعریف شده در این صنعت و استفاده از همه ظرفیتها با مشکلاتی همراه خواهد بود. در حال حاضر ایران در تلاش است تا صادرات محصولات غیرغذایی خود را به حدود ۵۰ میلیارد دلار در سال برساند و در این بین تقویت صادرات محصولات پتروشیمی به خصوص محصولات پاییندستی این صنعت به جای نفت و گاز خام از اولویتهای اصلی ایران در سالهای پیش رو است.

در این مسیر تکیه بر بخش خصوصی شعار اصلی دولت است و انتظار میرود همانطور که بارها در اسناد مختلف بالادستی نیز به آن اشاره شده از این بخش حمایت شود و تسهیلات مورد نیاز برای تولیدکنندگان در اختیار آنها قرار بگیرد. این یک بخش چالش تحریمها برای پتروشیمی است. بخش دیگر مشکلات فروش را در بر میگیرد. شرکای خارجی در دوره تحریم نگران ارتباط تجاری با تهران هستند و به خصوص این موضوع در حوزه پتروشیمی که از محورهای اصلی تحریم محسوب میشود اهمیت بیشتری دارد. ایران قبل از تحریمها ۵/ ۲ میلیارد دلار صادرات محصولات پتروشیمی به اروپا داشت که با شروع تحریمها این رقم تقریبا به صفر رسید.

با این حال در ۱۱ ماهه سال جاری آنطور که سرپرست سازمان توسعه تجارت اعلام کرده شاهد رشد ۱۴درصدی صادرات این محصولات بودهایم که این ارقام نشان میدهند ایران در سالهای تحریم بازارهای خود را از کشورهای اروپایی تغییر داده و به مقاصد جدید هدایت کرده است. بهعنوان مثال تسهیل صادرات محصولات پتروشیمی به ترکیه یا بازاریابی این محصولات در بازارهای آسیای مرکزی، توسعه روزافزون صادرات به کشورهای جنوب شرق آسیا، کشورهای آفریقایی و... همگی از اقداماتی است که دولت به منظور توسعه صادرات این محصولات انجام داده است. اما این گزارش در ادامه به مشکل سوم اشاره میکند: موضوع انتقال ارز به کشور.

با اینکه مشکلات بانکی در انتقال ارز اهمیت زیادی دارد اما آنطور که رئیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی اعلام کرده است فعالان این صنعت توانستهاند تاکنون ۱۲ میلیارد دلار ارز خود را به کشور برگردانند. البته به نظر میرسد این رقم با احتساب ارزهایی است که صرف واردات شده و بدون انتقال به کشور بوده چراکه به گفته مسوولان دولتی کل ارز وارداتی به سامانه نیما کمی بیش از ۱۰ میلیارد دلار بوده است که با این آمار همخوانی ندارد. طبق آمارها و پیشبینیها، برای دستیابی به اهداف تعریف شده تا پایان برنامه ششم چالش تحریمها بهعنوان یک مانع عمل خواهد کرد و به کاهش رشد سریع در این صنعت منتهی خواهد شد چراکه برای توسعه صنعت مذکور نیازمند تکنولوژیهای مدرن، جذب سرمایهگذاریهای خارجی و توسعه دانش فنی است.

مرکز تحقیقاتی غیردولتی STRATI جمهوری آذربایجان در این گزارش با تاکید بر اینکه ایران بعد از برجام امیدوار بود ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه خارجی برای توسعه و افزایش تولید در میادین نفت، گاز و پتروشیمی جذب کند، نوشت: در این صورت رشد ظرفیتهای تولید این گروهها مهمترین اتفاق در سالهای پیش رو بود که میتوانست اقتصاد ایران را با جهش قابل ملاحظهای روبهرو کند. در حال حاضر بسیاری از کارخانهها بیش از ۴۰ سال از عمرشان میگذرد و جذب سرمایه برای بهروزرسانی و ترمیم خطوط تولیدی ضروری است و برجام میتوانست باعث جذب سرمایههای مورد نیاز شود اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد و اکنون باید راهحلهای دیگر را تجربه کرد که استفاده از منابع داخلی یکی از این راهحلهاست. اکنون آهنگ رشد و توسعه در صنایع پتروشیمی در منطقه بسیار سریع است. عربستان، امارات، قطر، کویت و عراق برنامههای میان مدت خوبی برای این صنعت در پیش گرفتهاند. سابیک عربستان اکنون مورد توجه شرکتهای بزرگ و قدرتمند دنیاست و یکی از پنج شرکت بزرگ پتروشیمی دنیا محسوب میشود و از آخرین تکنولوژیهای روز جهان استفاده میکند که از قضا تولید بیشتر با هزینه و قیمت پایینتر را در دستور کار خود دارد که میتواند تهدیدی برای پتروشیمی ایران نیز باشد.

پس باید گفت طی تحریمهای اخیر شرکتهای پتروشیمی با دو مشکل عمده روبهرو هستند؛ نخست آنکه صادرات به میزان قابل توجهی کاهش مییابد و دوم آنکه بازگشت منابع ارزی با مشکل روبهرو خواهد شد کما اینکه هر دو مشکل با شدت و ضعف در ماههای مختلف تجربه شده است. اما یک موضوع دیگر را نیز نباید از نظر دور داشت. وضعیت در بازار داخلی هم چندان خوب نیست. قیمت محصولات پتروشیمی در کمتر از یک سال اخیر ۲ تا ۳ برابر شده و از طرفی قیمت خوراک گاز در حال حاضر در ایران از همه کشورهای خاورمیانه بالاتر است و این مسائل باعث شده اولا ایران بازار خوبی برای محصولات ارزانقیمت منطقه باشد و دوم اینکه قیمتهای داخلی نه تنها برای بازارهای جهانی رقابتی نباشد که در داخل نیز باعث بروز گرفتاری برای صنایع پاییندستی شود. این در حالی است که برخی پتانسیلهای ایران مثل دسترسی به بازارهای جهانی هم از طریق مرزهای آبی و هم خشکی بسیار بهتر از سایر کشورهای منطقه است؛ پتانسیلهایی که تحت الشعاع سایر مولفهها قرار گرفته است.

این گزارش میافزاید: این موضوعات کار را برای صنایع پاییندستی مشکل و از طرف دیگر در صنایع بالادستی نیز شرایط را سخت کرده و انتظار میرود سختتر نیز بشود. این در حالی است که معلوم نیست واقعا شرکتهای چینی نیز که بابت خرید نفت از ایران به تهران بدهکارند حاضر باشند در صنایع مذکور از جمله میادین نفتی، میدان گازی پارس جنوبی و شرکتهای بالادستی پتروشیمی فعالیت داشته باشند. گزارشهای متعددی وجود دارد که نشان میدهد عربستان و امارات قیمتهای بازار را میشکنند تا از طریق دامپینگ محصولات خود، پتروشیمی ایران را با چالش صادرات روبهرو سازند و به همین دلیل ایران باید در این شرایط تمهیداتی برای توسعه این صنعت بیندیشد که از آن جمله تغییر شیوههای بازاریابی این محصولات و تلاش برای کاهش قیمتهای تمام شده و رقابتی قابل ذکر هستند. البته همانطور که اشاره شد ایران صادرات چندانی به اروپا ندارد اما اکنون که اروپا از ایران به خوبی حمایت میکند و چندان وقعی به تحریمهای آمریکا نمیگذارد باید از قابلیتهای کانال مالی ویژه برای فروش محصولات پتروشیمی و حتی جذب سرمایه استفاده کرد و به صادرات قبل از تحریمها بازگشت.