گاز کجای معادلات اقتصاد ایران است؟

ایران «دومین» کشور دنیا از حیث منابع گاز طبیعی و سومین کشور دنیا (بعد از آمریکا و روسیه) به لحاظ حجم تولید گاز است. گاز هم خوراک کلیدی برای صنعت پتروشیمی است و هم به خاطر پاکی نسبی (در مقایسه با ذغالسنگ) گزینه مهمی برای تولید برق در شرایط نگرانی از تغییرات اقلیم است. گاز ایران از میادین مختلف تولید میشود ولی به لحاظ اندازه مقیاس «پارس جنوبی» مهمترین مرکز تولید گاز طبیعی در کشور است و اصولا رشد ظرفیت تولید گاز کشور به دلیل کشف مخزن پارس جنوبی و شروع پروژه پارس جنوبی در اواسط دهه هفتاد بوده است. در نتیجه روی همین مخزن متمرکز شویم.

من یک قاعده سرانگشتی برای توضیح دادن اهمیت پروژه پارس جنوبی دارم. هر فاز پارس جنوبی تقریبا معادل ۲۸ میلیون متر مکعب در روز یا حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب به ظرفیت تولید گاز کشور اضافه میکند. ولی قیمت گاز را چه قدر بگیریم؟ بر خلاف نفت که یک بازار متمرکز جهانی دارد و در نتیجه همه تولیدکنندگان در همه جای دنیا ارزش اقتصادی محصول خود را میدانند (حداکثر با چند دلار اختلاف هزینه حمل)، به دلیل هزینه حمل و نقل بالا گاز طبیعی فقط بازار محلی دارد.

چون گاز فاقد یک بازار متمرکز جهانی است، در نتیجه مکانیسم کشف قیمت جهانی هم برای آن وجود ندارد. در واقعیت هم قیمتهای همزمان گاز در مثلا آمریکا و اروپا و ژاپن میتوانند تا ۵ برابر اختلاف داشته باشند (از ۳ تا ۱۵ دلار به ازای هر ۱۰۰۰ فوت مکعب). در ایران هم بازاری برای گاز نداریم و در نتیجه مکانیسم بازار برای کشف قیمت هنوز شکل نگرفته است و با دستور دولت تعیین میشود.
برای تخمین ارزش گاز ایران، از میانگین قیمت مرجع آمریکا استفاده کنیم که جزو پایینترین قیمتها در کشورهای صنعتی است و هر هزار فوت معکب (معادل ۲۸ متر مکعب) را ۴ دلار در نظر بگیریم. در این صورت ارزش گاز تولیدی هر فاز پارس جنوبی تقریبا برابر ۴ میلیون دلار در روز یا حدود یک و نیم میلیارد دلار در سال است. اگر پیشرفت کار متوسط پارس جنوبی را حدود ۲۰ فاز بگیریم٬ این پروژه تقریبا ۳۰ میلیارد دلار در سال به درآمد کشور اضافه میکند. این البته بدون در نظر گرفتن ارزش محصولات پتروشیمی ناشی از پردازش گاز است و فقط قیمت گاز طبیعی (خوراک ورودی پتروشیمی) را در نظر گرفته است.

اقتصاد گاز چه فرقهایی با نفت دارد؟ اول اینکه مقدار زیادی از گاز تولیدی کشور در داخل مصرف میشود و درصد گاز صادراتی به نسبت تولید خیلی کمتر از نفت است. در نتیجه سهم مستقیم گاز از درآمد ارزی کشور خیلی بالا نیست. دوم اینکه گاز برای صادرات نیاز به زیرساختهایی مثل خط لوله یا ترمینال مایعسازی و نیز چانهزنی و قراردادهای بلندمدت دارد. سوم اینکه بر خلاف پالایش نفت که تقریبا ارزش اقتصادی خاصی اضافه نمیکند (بر خلاف باور نادرست رایج) ، پردازش گاز در مقصد و صادرات محصولات پتروشیمی ارزشافزایی بالایی دارد.