نیروی انسانی در کنار سایر عوامل تولید مانند سرمایه فیزیکی نقش مهمی در تولید ایفا می‌کنند. بنابراین هرچه نیروی انسانی بهره‌وری بیشتری داشته باشد، میزان تولید به ازای هر فرد و میزان تولید در کل اقتصاد افزایش خواهد یافت. توسعه نیروی انسانی در طول زندگی فرد شکل می‌گیرد. البته مهم‌ترین دوره سنی موثر بر بهبود نیروی انسانی، دوره تحصیل است؛ چرا که در دوره تحصیل فرد مهارت‌هایی را یاد می‌گیرد که به بیشترین مقدار در فرآیند تولیدی که در آینده درگیر آن می‌شود، موثر است. در مجموع دو دسته عوامل درون خانواده‌ای و بیرون خانواده‌ای بر تولید نیروی انسانی توسعه‌یافته موثر است. در گروه درون خانواده‌ای از جمله می‌توان به میزان بودجه‌ای که خانواده‌ها به آموزش فرزندان اختصاص می‌دهند و سایر حمایت‌های روحی و روانی در مقاطع تحصیلی از سوی خانواده اشاره کرد. در گروه بیرونی نیز می‌توان به شرایط حاکم بر جامعه به‌ویژه کیفیت سیستم آموزشی اشاره کرد. تحقیقات مختلف نشان داده‌اند که هرچه خانواده‌ها در طول دوران تحصیل فرزندان را به جهات مختلف بیشتر حمایت کنند، تولید سرمایه انسانی بیشتر خواهد شد.
نقش اقتصاد خانواده در تولید سرمایه انسانی
عوامل درونی
این حقیقت که هر فرد در اقتصاد به اندازه بهره‌وری خود حقوق و دستمزد دریافت می‌کند، خانواده‌های کشور‌های توسعه‌یافته را وادار کرده تا به اشکال مختلف به فکر سرمایه‌گذاری روی نیروی کار خود باشند. سرمایه‌گذاری روی نیروی کار نیز در وهله اول به درجه اهمیت بودجه‌هایی که صرف آموزش می‌شوند، در الگوی بودجه‌ای خانواده‌ها بستگی دارد. خانواده‌ها درآمد دریافتی دوره‌ای خود را صرف مخارج عمده‌ای می‌کنند، که بعضی از آنها مطلوبیت کوتاه‌مدت برای خانواده‌ها به ارمغان می‌آورند و بعضی دیگر جنبه سرمایه‌گذاری بلندمدت دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان بودجه‌ای که خانواده‌ها برای جنبه‌های سرمایه‌گذاری مانند آموزش می‌کنند به حد قابل‌توجهی در تولید سرمایه انسانی بستگی دارد. به عبارت دیگر، در مجموع اگر چه کیفیت اقتصاد خانواده نقش قابل‌توجهی در میزان تولید سرمایه انسانی دارد، اما در دو خانواده با اقتصاد مشابه، خانواده‌ای که روی بحث سرمایه‌گذاری درخصوص تولید سرمایه انسانی، تمرکز بیشتری کرده‌اند، در بلند مدت موفقیت بیشتری داشته‌اند.
به عبارت دیگر، اگر چه در یک دوره با افزایش وزن مخارج آموزشی خانواده‌ها وارد یک کانال تنگنا می‌شوند، اما همین سرمایه‌گذاری در دوره‌های بعد به‌ثمر می‌رسد و یک درآمد پایدار و بلندمدت برای خانواده حصول می‌کند. در وهله دوم، در کنار افزایش وزن بودجه آموزش، تولید سرمایه انسانی به عوامل کیفی مانند وضعیت روحی و روانی فرد، میزان ارتباط عمومی و ارتباط بین علاقه و رشته انتخابی فرد بستگی دارد. به تعبیری دیگر، هر چه خانواده فرزندان خود را به‌ویژه در دوران تحصیل، از جنبه‌های کیفی بیشتر حمایت کند، توسعه پایدار خانواده را به میزان بیشتری تضمین کرده است. چگونگی ارتباط والدین و اعضای خانواده به حد زیادی به معلومات آنها از مسائل روز و پیش‌بینی مسائل آینده بستگی دارد. به‌طوری که از والدین به‌عنوان شکل‌دهندگان و معماران شخصیت فرزندان یاد می‌شود. بنابراین، درخصوص افزایش سرمایه انسانی، دانسته‌ها و اطلاعات خود والدین به حد قابل‌توجهی در کیفیت نیروی انسانی موثر است. نکته جالب توجه دیگر، نقش دومینویی انتقال بین نسلی توجه به سرمایه انسانی است. به عبارت دیگر، فرزندانی که امروز سرمایه انسانی با کیفیتی دارند، والدین نوه‌های فردا هستند و تولید سرمایه انسانی را به خوبی یاد گرفته‌اند.
عوامل بیرونی
علاوه بر عوامل درونی یاد شده، عوامل بیرونی نیز به حد قابل‌توجهی در تولید سرمایه انسانی موثر هستند. شاید مهم‌ترین عامل موثر را بتوان به کیفیت محیط آموزشی در کشور نسبت داد. کیفیت محیط آموزشی نیز از مراحل اولیه تحصیل شروع می‌شود و تا مراتب بالای تحصیلی ادامه خواهد داشت. این درحالی است که تحقیقات نشان داده است، کیفیت آموزش در مراحل ابتدایی تحصیلات به حد قابل‌توجهی در تولید سرمایه انسانی نقش‌آفرینی می‌کند. به عبارت دیگر، فرد در دوره‌های ابتدایی تحصیل خود، یاد می‌گیرد که در آینده چقدر به اخلاق، تعهد، تخصص، احساس مسوولیت و سایر عوامل توجه کند که برآیند این عوامل میزان سرمایه انسانی او و بالطبع درآمد او را مشخص می‌کنند. کشور‌های آسیای جنوب شرقی الگوی کشور‌هایی هستند که با تمرکز بر مراحل ابتدایی تحصیل، به حد قابل قبولی سرمایه انسانی توسعه یافته‌ای تحویل جامعه و اقتصاد داده‌اند.
به‌طوری که یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر رشد و توسعه پایدار این کشورها، اهمیت به توسعه انسانی یاد شده است. در گروه عوامل بیرونی اگر چه مهم‌ترین نقش را اجتماع و به‌خصوص سیاست‌های دولت و حاکمیت ایفا می‌کنند، اما خود خانواده‌ها نیز می‌توانند در جهت‌دهی مناسب به کیفیت آموزش نقش ایفا کنند. در این خصوص لازم است در مرحله اول والدین در ایجاد یک ارتباط خوب و موثر درون فرزندان با محیط آموزشی ایجاد کنند و در مرحله دوم لازم است خانواده‌ها محیط‌های آموزشی باکیفیت را از محیط‌های آموزشی بی‌کیفیت منفک و برای نیل به توسعه نیروی انسانی فرزندان خود را به سمت محیط‌های با کیفیت‌تر هدایت کنند.
دنیای اقتصاد