بر کسی پوشیده نیست که حضور قدرتمند یک کشور در بازارهای جهانی و رقابت پذیری محصولات آن معرف پویایی و تحرک صنایع و پایین بودن قیمت تمام شده محصولات تولیدی آن کشور است.
کشورهای موفق و صاحب نام در زمینه صادرات، به طور معمول از سطح تکنولوژی بالا، مدیریت کارآمد و مقیاس‌های بهینه تولید بهره می‌برند و در مقایسه با دیگر کشورها بهره‌وری بالاتری در فرآیندهای تولیدی دارند، از این‌رو ظرفیت‌های صادراتی یک کشور خاص در زمینه‌های متفاوت و بعضا بیشمار به روشنی از توانمندی ساختارهای تولیدی آن کشور حکایت می‌کند.
مسائلی همچون بهره‌وری پایین و بالا بودن هزینه‌های مالی تولید، چالش‌های رقابتی و الزامات قانونی در روند صادرات تاثیر منفی بر صادرات غیرنفتی کشور دارد، در حالی که مشوق‌ها، مزیت‌های بالقوه و بالفعل در امر صادرات، الزامات فنی و تکنولوژیک، کشور را در مسیر رسیدن به اهداف صادراتی هدایت می‌کند.
در این میان یکی از محصولاتی که هر ساله در زمره کالاهای غیرنفتی به دیگر کشورها صادر می‌شود فولاد است، اما میزان صادرات آن در حوزه مواد اولیه و محصولات نهایی هیچ‌گاه به میزانی نبوده که موجب مثبت شدن تراز تجاری این محصول یا خالص صادرات آن (صادرات انواع فولاد منهای واردات انواع فولاد) در خلال این سال‌ها شود. با آنکه در طول دو سال گذشته به علت رکود تقاضای مصرفی موثر محصولات فولادی در بازار داخل، حجم واردات این قبیل کالاها به کشور به طور چشمگیری کاهش یافت، همزمان از سطح تولید کارخانه‌های فولادی نیز -به جای آنکه بر ظرفیت‌های صادراتی تکیه کنیم- کاسته شد. مطابق آمار ارائه شده از جانب انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در پنج ماه نخست سال 92 کل محصولات فولادی تولید شده توسط بخش دولتی 5167 هزار تن بوده که این میزان در پنج ماه نخست سال 93 به 4984 هزارتن کاهش یافته است. بخش خصوصی نیز طی همین دوره 2176 هزارتن محصول فولادی تولید کرده که در مقایسه با مدت مشابه سال 92 رشد 11 درصدی داشته است. صادرات محصولات فولادی هم در پنج ماه ابتدایی سال قبل 689 هزار تن بوده که امسال به یمن افزایش دو برابری در صادرات ورق به 832 هزار تن افزایش یافته است، اما در سمت مقابل نیز میزان واردات محصولات فولادی در قیاس با این رقم بسیار بالا است که به همین دلیل تراز تجاری فولاد کشور در این دوره هنوز منفی است. از سوی دیگر طی همین مدت زمانی صادرات میلگرد و سایر محصولات فولادی هم به دیگر کشورها به ترتیب به میزان 32 و 82 درصد افت کرده است. کما اینکه مهم‌ترین مقاصد صادراتی ما نیز کشورهای عراق و افغانستان بوده‌اند و تولیدکنندگان ایرانی به توفیق چندانی در زمینه صادرات فولاد به کشورهای اروپایی دست نیافته‌اند.
مهدی سرلک، کارشناس فولاد موسسه استیل پرایس عدم موفقیت صادرکننده‌های فولاد در ایران را در چند بخش تقسیم بندی می‌کند. وی اولین مشکل در این حوزه را به نبود تشکیلات منسجم، متمرکز و قوی در این خصوص مربوط دانسته و می‌گوید: انجمن صادرکنندگان محصولات فولادی در حال حاضر بسیار منفعل عمل می‌کند، سایت این انجمن مدت‌ها است به روز نشده و فاقد فاکتورهای یک تشکل اثرگذار و کارآ است. به گفته سرلک یک انجمن قوی در حوزه صادرات محصولات فولادی باید هماهنگی‌های لازم با گمرکات را انجام دهد، تمامی مسائل و مشکلات صادرکنندگان را به درستی به دولت انتقال داده و یک تیم حرفه‌ای به منظور بازاریابی داشته باشد و ... که انجمن مذکور در حال حاضر فاقد تمامی این فاکتورهای کلیدی است. کارشناس موسسه استیل پرایس مهم‌ترین صادرکنندگان فولاد در کشور را تنها سه یا چهار فولادساز دولتی عنوان کرده و معتقد است: یکی از فاکتورهای اثرگذار بر بهبود تراز تجاری فولاد موفق بودن در زمینه بازاریابی در دیگر کشورها است که شرکت‌های دولتی در این زمینه اغلب ناتوان و منفعل عمل می‌کنند. به گفته سرلک هنگامی که نمایشگاه یا همایشی مرتبط با صنعت فولاد در دیگر کشورها برگزار می‌شود، فرستادن یک تیم حرفه‌ای در زمینه بازاریابی و مسلط به چند زبان زنده دنیا کارآیی بیشتری برای جذب بازارهای مقصد صادراتی دارند تا تیمی متشکل از مدیران آن کارخانه فولادی خاص که تسلط و احاطه کاملی بر فرآیندهای بازاریابی نداشته و در این مورد ناتوان عمل می‌کنند. هرچند در این میان پیدا کردن نمایشگاه‌های مناسب و تبلیغات موثر نیز قابل بحث است که در این زمینه هم بنا به تجارب گذشته تاحدود زیادی ناتوان عمل کرده‌ایم.
کارشناس موسسه استیل پرایس در ادامه افزود: بحث نقل و انتقال پول و گشایش LC پس از تحریم‌ها نیز از دیگر مشکلات سد راه صادرات محصولات فولادی است. بحث محدودیت‌های ارزی ایجاد شده پس از تحریم‌های بانکی علاوه بر آنکه تولیدکنندگان ما را برای واردات قطعات و تجهیزات مورد نیاز با مشکل روبه‌رو کرده بلکه طرف‌های تجاری ایران را نیز در حوزه صادرات فولاد به نسبت قبل از تحریم‌ها محدودتر کرده است.
سرلک وجود ریل دو خطه را در بحث ترانزیت کالاها نیز از دیگر عوامل کلیدی در زمینه توفیق کشورهای صادرکننده فولاد دانست و در این رابطه گفت: در کشورهای صاحب نام و موفقی که در صادرات فولاد پیشرو هستند وجود ریل دوخطه یک اصل و در واقع یک الزام است؛ چراکه یک خطه بودن ریل و اجبار به استفاده از کامیون هزینه و اتلاف وقت بیشتری را به صادرکننده تحمیل می‌کند که در ایران به‌درستی درباره این مساله اندیشیده نشده است.
نبود پایانه‌های صادراتی مناسب به منظور تخلیه و بارگیری محصولات فولادی از مواد اولیه تا محصول نهایی مانند آهن قراضه، شمش و مقاطع یکی دیگر مشکلات صادرات فولاد در کشور است. سرلک در این زمینه می‌گوید: در کشور ترکیه چندین بندر مخصوص برای تخلیه و بارگیری قراضه، شمش و ... وجود دارد، در حالی که کشور ما فاقد چنین زیرساخت‌هایی است. کارشناس موسسه استیل پرایس تصمیمات گاه و بیگاه دولت را نیز از مهم‌ترین تنگناهای موجود بر سر راه صادرات فولاد عنوان کرد و ادامه داد: اگر دولت به درستی با تولیدکننده‌های فولاد همراهی کند و از برخی سیاست‌ها و تصمیمات خلق‌الساعه که گاه غیرکارشناسی است پرهیز کند، یک واحد تولیدی که در یک پروسه زمانبر و هزینه‌بر روی صادرات برنامه ریزی و تمرکز کرده است به توفیق بیشتری دست خواهد یافت تا اینکه در زمان اجرا متوجه شود بنا به یک مصوبه جدید تمام وقت و هزینه‌ای که صرف صادرات کرده به نوعی بر باد رفته است. به گفته سرلک دولت باید با یک نگاه کارشناسی فولادسازان را به سمت تولید کیفی‌تر محصولات هدایت کند و از اتخاذ تصمیمات گاه و بیگاه در این میان بپرهیزد. وی محصولاتی نظیر شمش، اسلب، آهن اسفنجی، گندله، پلت و بریکت را از جمله مصنوعات فولادی مناسب برای صادرات عنوان و خاطرنشان کرد: اگر می‌خواهیم در صادرات موفق عمل کنیم باید صادرات مواد خام از قبیل سنگ‌آهن را محدود کرده و جلوی واردات ریل آهن از کشورهای دیگر را بگیریم. سرلک گفت: اگر واردات ریل از کشورهای دیگر ممنوع شود، راه‌آهن چاره‌ای به‌جز تامین نیاز خود از تولیدکننده‌های داخلی نظیر ذوب آهن نخواهد داشت که این مساله در نهایت موجب می‌شود در کنار استفاده از ظرفیت‌های داخلی از خروج ارز برای واردات نیز جلوگیری کنیم. بازاریابی قبل از تولید از دیگر نکات کلیدی در بحث صادرات فولاد است. به اعتقاد سرلک در شرایطی که معاملات در بازار داخلی به نوعی قفل شده و حجم تولید نیز به این دلیل کاهش پیدا کرده است، بهترین راه برای غلبه بر مشکلات تامین نقدینگی تولیدکننده‌ها در شرایطی که باید محصولات کیفی و با قیمت مناسب نیز تولید شود، صادرات است. در این میان بخش بازاریابی و فروش هر واحد تولیدی هم به این دلیل که به طور مرتب شرایط بازار را آنالیز و رصد می‌کند مهم‌ترین بخش برای هدایت سایر بخش‌های تولیدی آن کارخانه به شمار می‌رود که می‌تواند با دادن برنامه به خطوط تولید بگوید چه محصولی به چه میزان و با چه کیفیتی تولید شود.کارشناس موسسه استیل پرایس در پایان افزود: رایزن بازرگانی ایران در کشورهای دیگر نیز اگر بتواند به‌درستی ظرفیت‌های صادراتی ایران در کشورهای دیگر را شناسایی و امکان‌سنجی کند، نقش مهمی در بهبود صادرات فولاد خواهد داشت.
روزنامه دنیای اقتصاد