یکی از اصلی‌ترین مسائلی که در مذاکرات ایران و کشورهای غربی مورد بررسی قرار گرفت، بحث مربوط به مطالبات مالی ایران از کشورهای مختلف بود که درباره میزان و مقدار آن و چگونگی آزادسازی پول‌های بلوکه شده ایران چانه‌زنی‌های زیادی انجام شد. اما مطالبات ایران فقط مربوط به زمان تحریم‌ها نبوده و بخشی از مطالبات مربوط به حدود 35 سال پیش و شامل اموال بلوکه‌شده ایران در آمریکا است. علاوه بر ایالات متحده، کشورهایی نظیر نیکاراگوئه، سودان، تانزانیا و کره شمالی به ایران بدهی دارند که به دلیل شرایط این کشورها، تاکنون بخش کوچکی از طلب‌ها دریافت شده است و آنها به ایران بدهی معوقه دارند. برخی از این مطالبات مربوط به پیش از انقلاب یا اوایل انقلاب است که در برخی موارد بخش کوچکی از آن دریافت شده است. در زمان تحریم‌ها چین با 22 میلیارد دلار بدهی به ایران، بزرگ‌ترین بدهکار کشورمان به حساب می‌آمد. بعد از چین، کشورهای کره‌جنوبی، هند و ژاپن به ترتیب با 9/5 میلیارد دلار، 3/5 میلیارد دلار و 7/4 میلیارد دلار بیشترین بدهی را به ایران داشتند.
تناقض‌گویی‌های میلیاردی
در حالی که رئیس کل بانک مرکزی چندی پیش اعلام کرده بود مجموع دارایی‌های بلوکه شده ایران که با لغو تحریم‌ها آزاد می‌شود حدود 29 میلیارد دلار است، اخیرا رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی از آزاد شدن 100 میلیارد دلار از دارایی‌های ایران بعد از اجرایی شدن برجام خبر داده است. علاوه بر این اختلاف نظر 68 میلیارد دلاری، دیگر منابع خبری میزان پول‌های بلوکه شده ایران در کشورهای خارجی را بین 50 تا 60 میلیارد دلار اعلام می‌کنند. اما در تازه‌ترین اظهارنظرها، استاندار تهران پول‌های بلوکه شده را حدود 180 میلیارد دلار اعلام کرد تا ابهامات درباره میزان بدهی‌ها همچنان ادامه پیدا کند.
پیش از سخنان حسین هاشمی، مقامات آمریکایی به ویژه باراک اوباما نیز میزان بدهی‌های خارجی‌ها به ایران را حدود 150 میلیارد دلار اعلام کرده بودند. حال مسلما میزان دارایی‌های بلوکه شده ایران در چین 22 میلیارد دلار و در هند هم حدود شش میلیارد دلار است و به گفته مقامات ارشد آمریکا دارایی بلوکه شده ایران در آمریکا هم 12 میلیارد دلار است. یعنی حدود 40 میلیارد دلار از دارایی‌های ایران فقط در این سه کشور بلوکه شده است. به هرحال همین تناقض گویی‌ها سبب شد تا گمانه زنی‌ها در زمینه آمار پول‌های بلوکه شده شدت گیرد و در رسانه‌ها و محافل رسمی و غیررسمی هیاهو به‌پا شود.
آزادسازی 32 میلیارد دلار از دارایی‌های ایران
در شرایط تحریم و به دلیل بسته شدن راه‌های حمل و نقل دارایی، امکان آزادسازی دارایی‌های بلوکه شده ایران وجود نداشت. پس از بروز تحریم‌ها و به‌ویژه تحریم بانک مرکزی، ایران نتوانست وجوه حاصل از فروش نفت خود را به داخل کشور منتقل کند یا دست کم انتقال بخش عمده‌ای از این وجوه غیر ممکن شد. بنابراین این وجوه در کشورهایی نظیر چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و ترکیه که همچنان خریدار نفت ایران باقی مانده بودند، بلوکه شد. بر این اساس بخشی از این وجوه صرف خرید کالاهای تولیدی همان کشورها شد، بخشی دیگر نیز به عنوان سپرده برای پشتوانه پرداخت وام یا تامین مالی طرح‌های کلان اقتصادی ایران مورد استفاده قرار گرفت و بخش عمده‌ای به عنوان سپرده ثابت در بانک‌های این کشورها مسدود شد، البته بگذریم از اینکه سوء‌استفاده‌های زیادی در این راه صورت گرفت و رانت‌های مختلفی در اقتصاد ایران به وجود آمد.
بعد از اجرایی شدن برجام، جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا از آزادسازی بخشی از پول‌های بلوکه شده ایران خبر داد و گفت: به‌زودی بخشی از پول‌های بلوکه‌شده ایران در بانک‌های جهانی آزاد می‌شود. به هر حال اکنون که برجام اجرایی شده، باید تکلیف وجوه موجود ایران درخارج کشور روشن شود و مردم در این باره آگاه شوند و این امر وظیفه بانک مرکزی است. چرا که حسابداری تمام وجوه حاصل از فروش نفت، قراردادها یا توافقات انجام شده با سایر کشورها برای نحوه مصرف این وجوه، نام بانک‌های خارجی، معاوضه پول نفت با طلا و سایر جزئیات در دست بانک مرکزی است. در نتیجه از بانک مرکزی انتظار می‌رود کلی‌گویی را کنار گذاشته و وجوه را به درستی شرح دهد.
البته آنها ملاحظاتی در این زمینه دارند، اما این ملاحظات مانع شفاف‌گویی به مردم نمی‌شود. به هر حال ولی ا... سیف با اجرایی شدن برجام، آزادسازی 32 میلیارد دلار از دارایی‌های مسدودشده ایران را حتمی دانست که ۲۸ میلیارد دلار آن متعلق به بانک مرکزی و چهار میلیارد دلار آن با تبدیل به ریال به عنوان سهم دولت به خزانه واریز می‌شود. به گفته او بخش عمده‌ای از منابع بلوکه‌شده ایران آزاد شده و همچنین بانک مرکزی ایمیل‌ها و سوئیفت‌های خود را به طرف‌های بانکی خود در کشورهای دیگر ارسال کرده تا بتواند جابه‌جایی وجوه خود را میان بانک‌های خارجی صورت دهد. او همچنین جابه‌جایی اموال بلوکه شده ایران از یک بانک به بانک دیگر خارجی را به این دلیل دانست که طرف‌های بانکی در خارج مفاهیم اصلی راهنمایی‌های برجام را درک کرده‌اند و باید بدانند که تحریم‌ها لغو شده است.
تمامی ارقام اعلامی صحیح است
یک تحلیلگر اقتصادی در گفت‌وگو با «آرمان» در زمینه اعداد و ارقام مختلف اعلام‌شده از سوی مسئولان می‌گوید: به نظر می‌رسد تمامی این اعداد و ارقامی که اعلام می‌شود، صحیح است. اما باید دید که این اظهارنظرات چه معنا و مفهومی دارد. آنچه بانک مرکزی 29 میلیارد دلار اعلام می‌کند، به این معناست که این مقدار از دارایی به طور واقعی متعلق به خزانه است و درآمد تلقی می‌شود. دولت نیز می‌تواند در قالب قانون بودجه از آن برداشت کند. هادی حق شناس می‌افزاید: حال باقی دارایی‌ها که شامل حدود 100 میلیارد دلار می‌شود، در گذشته دولت از آنها استفاده کرده است.
این بدان معنا است که به لحاظ حقوقی و حسابداری به بانک مرکزی تعلق می‌گیرد و به اصطلاح جزو دارایی خارجی بانک مرکزی است. اما مسلم است کل دارایی‌هایی بلوکه شده ایران در خارج از کشور که به دلیل تحریم‌های ظالمانه در کشورهای دیگر ماندگار شد، بیش از 100 میلیارد دلار است. نکته اساسی این است که دارایی‌های مسدودشده ایران در خارج کشور معادل 20 تا 25 درصد تولید ناخالص ملی کشور است. حق شناس همچنین درباره طریقه مصرف این دارایی‌ها بعد از آزادسازی آن توضیح می‌دهد: ما در دو مقطع نیمه اول دهه پنجاه و دهه هشتاد، پول‌هایی را از محل فروش نفت کسب و آن را صرف مخارج غیرضروری کردیم، اما این‌بار دارایی‌های آزاد‌شده را باید صرف زیرساخت‌ها، انتقال تکنولوژی و پروژه‌های اساسی کشور همچون نفت، گاز، معادن و فرودگاه کنیم که با اجرایی شدن برجام و گشایش مسیر ابریشم، زمینه‌های ترانزیت و حمل و نقل هم مهیا شده است تا بتوانیم زیرساخت‌ها را تا حد مناسبی ارتقا بخشیم.
آرمان